Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

ozgeriuin keleushilerge, uzin-kiska kunli (UKKO) xem kiska-uzin kunli  osimlikler(KUKO) xem 
kun uzakligina neytral bolgan osimliklerge (NO) bolinedi. Uzin kunli osimliklerge(UKO) 
masakli eginler,kopshilik atanak guller,ukrop x.t.b. kiredi.Kiska kunli osimlikler (KKO) 
sali,soya, oshagan,kendir kiredi. Neytral` osimliklerge (NO) grechka, gorox, x.t.b. UKO 
tiykarinan bir jokkil klimatta xem payar kenisliginde,KKO subtropikada ken tarkalgan. 
Jaktilik intensivligi ,temperatura xem baskada faktorlar osimliktin fotoperiodlik juuabin 
ozgertiui mumkin. KKO ushin kunnin karangilikka periodinin uzakligi sipat reaktsiyada 
sheshiushi faktor boladi. Bul kiska kunli osimliklerge karangilik periodinin ortasinda(1 minut) 
kiska uakit jaktilandiriu olardin gulleuge otiuine kedergi jasaydi. Jaktilik periodti karangilik  
penen uziu onin gulleu uaktina tesir etpeydi. UKO  karangilik deuirine mutej bolmaydi xem olar 
uziliksiz jaktida gulleydi. 
Fotoperiodlik tesir birinshi gezekte japiraklar arkali kabillanadi. Kopshilik osimliklerde 
fotoperiodtka sezgirlikti janagana osiuin joktatkan japiraklar iyeleydi. Fotoperiodti japiraklardin 
kabillauinda tiykargi rol`di fitoxrom oynaydi. Jaktilik uakitlari(periodta) xauadan SO
2
 shigarip 
taslasan KKO xem UKO gulleu initsiyasi tomenleydi. Fotoperiodka neytral osimliklerde 
gulleuge otiu jas ozgesheligi arkali temiynleydi(endogen regulyatsiya)  
EVOKATsIYa 
(latinsha evocatio- vizivanie-shakiriu)  
Evokatsiya gulleu initsiyasin (baslamasi) keyingi fazasi bolip, onda apekste gul baslanalarinin 
payda boliu protsessleri otedi. Floral` zatlardin(gulleudi payda etiushi gormonlar) apikal` 
meristemaga tusiuinen onda erigen kant kobeyedi,invertaza aktivligi artadi. Mitoxondriy sani 
xem dem aliu tezligi artadi. Mitoz uaktinda RNK xem belok sintezi kusheyedi. Bulardin beri 
evokatsiya uaktinda vegetativ burtiktin guldin payda boliui yagniy generativke otiuin korsetedi. 
Floral` stimuldin tebiyati 
Nemis botanigi G. Klebs barlik osimliklerde jinisiy kobeyiu,onin 
aziklaniu jagdayina baylanisli degen. Onin tejiriybesinde jasaudin kolayli sherayati bolip 
turganda (aziklik ortalik,jaktilik,temperatura) osimlik jinisiy kobeyiu belgisin korsetpegen. Bul 
sherayattin kolaysiz terepke ozgeriui osimlikti jinisiy kobeyiuge alip keledi. Birak, keyingi 
fotoperiodizm janaliklari fitoxrom xem fitogarmonlardin osiu xem rauajlaniu protsessindegi roli 
osimliktin gulleuge otiui anagurlim kuramali ekenligin korsetti. 
Fotoperiodlik tesir japiraklar arkali kabillanip keyin floral` stimul shaka apeksine beriledi. Bul 
faktlar M.X.Chaylaxyanga osimliktin rauajlaniuinin gomonallik teoriyasin payda etiuge tiykar 
boldi. Bul teoriyada japirakta kolayli fotoperiod uaktinda florigen  gormoni payda bolil, ol 
osimliktin gulleuge otiuine bagdarlaydi. Bul koz karas osimliklerdi sabu jurgizgennen keyin 
tastiyklandi. 
Amerikali A. Lang 1956 jili kopshilik UKO gibberilin menen isley bergende olardin gulleyi 
tezleskenin anikladi. Chaylaxyan florogennin biokomponentti gibberilin menen ontozinnen 
ibarat boladi degen boljaudi aytkan. Gibberilin gulli paxaldin payda boliuin tezletse, antezin 
gullerdin payda boliuin tezletetuginin korsetedi. Florogennin eki komponentinde 
(gtbberilin,antezin) boliui osimliktin gulleuin temiynleydi. 
Florigen teoriyasi osimliktin generativ jagdayga otiuin jeterli tusindiredi.  
J.Bern`e,J.M.Kine xem R.Saks ler gulleudin evokatsiya xem induktsiya gipotezasin islep 
shikti. Bul ilimpazlardin pikirinshe evokatsiya birneshe faktorlardin birgelesip tesir etiui 
netiyjesinde baklanadi. Ol protsesslerdin birgelesip isleui guldin payda boliuin boldiradi. 
Evokatsiyanitertipke saliushi faktorlar organizminin turli jaylarinan payda boladi. Kolaysiz 
fotoperiod jagdayinda gulleu ingibitorlari(guldin payda boliuin toktatuushi zatlar) payda boladi. 
Jinis determinatsiyasi 
Jinis determinatsiyasi  (aniklaniui) genetikalik faktorlarga baylanisli 
xem ishki,sirtki ortalik shareyatina baylanisili,belgili jinistagi organ kletkalarinin payda boliuina 
aytiladi. 
Guller jinisiy rauajlaniu organi retinde bir jinisli yamasa eki jinisli boladi. Ol jinislar bir 
osimlikte bolsa bir uyli, bolek osimliklerde bolsa eki uyli boladi. Eki uyli osimlikler az 
ushirasadi: olarga tal,terek,kendir,xmel` kiredi.Jinista aniklauda juuapker bolgan gen kletkanin 
sirtki xem ishki faktorlari tesirine xer turli katnasta boliuinda exmiyetli rol` oynaydi. Jinistin 
payda boliui kunnin uzakligi,nurdin sirtki xaua kurami kusagan faktorlarga baylanisli  boladi. 

---

Azot penen jaksi aziklangan eki uyli osimliklerde analik guller kop boladi, kaliy erkek jinisti 
kobeytedi. Atmosfera xauasinin igalli boliui analik jinistin(gullerdin) kop payda boliuina tesir 
etedi. Etilen gazi menen isleu berilse atalik gullerdin sani kobeyedi. Tomen temperatura analik 
jinistin kop payda boliuina,jokari temperatura analik jinistin az  payda boliuina tesir etedi. 
Jinis differentsiasi protsessin tomendegishe keltiriuge boladi. Sirtki ortaliktin barlik faktorlari 
osimliktin gormonallik almasiuina tesir etedi. Gormon bolanisinin tsitokinin terepine karay 
kobeyui analik jinistin kobeyuin temiynlese,gibberilin mugdarinin kobeyuin atalik jinistin 
artiuina alip keledi. 
Guldin rauajlaniui 
Paxaldin apikal meristemasina floral` stimullardin tesir etiushi gul payda 
etiuge katnasatugin genlardi morfologiyalik programmalardi duziuge 
induktsiyalaydi(bagdarlaydi). Kletka boliniui artadi,apeks formasi ozgeredi. Birinshi gul kese 
japiraklari payda boladi, keyin gul japiraklari,atalik xem analik payda boladi. Aialik sabakshalari 
primordiya kletkalarinin deslep apikal` keyin interkalyar boliniui xem osiui netiyjesinde payda 
boladi. Miyue japiraklarinin promordiyasi(tumsikshasi) tagaga uksagan formaga iye boladi,ol 
uzayadi xem shetleri kosiladi xem keyin analik payda boladi. Xerbir miyue japiraktin ishki 
ortasinda tuxim burtik primordiyasi (tumsikshasi) . Tuxim burtik osip, intigument xem 
nutsellusti payda etedi. Nutsellus megasorangiy funktsiyasin atkaradi. Onin bir kletkasi 
arxesorial`  bolip jetiledi. Ol reduktsion 9metoz) joli menen bolinip, tort gaploid makrospora 
payda boladi. Onin usheui jogalip(erip ketip). bireui zarodish kaltashasinin (analik gametotif) 
baslamasin beredi. Onin keyinshelik ush merte izbe-iz mitoz boliniuinen 8 gaploid yadro 
zarodish kaltasinda payda boladi. Xerbir polyusta 3 yadrodan toplanadi. Mikropilyar polyusta 
kletkanin bireui meyek kletka bolip(analik gameta),kalgan ekeui-sinergid boladi. Xalazal 
polyustagi ush yadro antipod kletkalarin payda etedi. Kalgan eki yadro orayga karay jilisip bir 
birine kosiladi xem oraylik kletkanin tekshemish diploid yadrosina aylanadi xem ol 
endospermanin baslamasin beredi. Usilayinsha meyek kletkasi xem analik gametotif atalaniuga 
tayar boladi.  
Shakshida sporogen tkannin kletkalari meyoz joli menen izbe-iz eki ret bolinedi. Keyin mitoz 
joli menen bolinip,xerbir ana kletkada tort gaploid mikrosporapayda boladi.Mikrospora yadrosi 
mitoz bolinip shan derejesinin ishinde (erkek gametofit) vegetativ yadro menen birge kishkene 
generitiv yadroli kishkene generativ kletka payda boladi.  
Shan`laniu xem tuximlaniu(uriklaniu) 
Tuximlaniu jinisiy rauajlaniuda exmiyetli protsesstin 
biri esaplanadi. Bul ush fazadan turadi: shaklaniu,analik tkanda shaknin xem shak trubasinin 
osiui xem uriklaniu yagniy zigotanin payda boliui.  Shaklaniu ushin shak samal,suu yamasa 
nalekoma jerdeminde analik auzina tusiui kerek. Shan derejesi ishki intina xem sirtki ekzina 
kabiklardan turadi. Intina tsellyuloza xem pektin zatlardan baska,belok xem gidrolitikalik 
fermentlerge iye boladi. Ol zatlar analik auzina shan tiygennen aktivlesedi. Ekzina 
sporolleninnen (terpenoid tebiyatina iye)turadi. Ol sirtki tesirlerge jude shidamliligin arttiradi. 
Shan derejesinde zapas zatlar kop boladi(kraxmal,lipid, belok) vitaminler,aktivatorlar xem 
ingibitorlar. Jetilgen shanda 10-15% suu boladi. 
Analik auzina tusken shan isinedi. Jetilgen analik tumsigi (ril`tsa) suuiklik bolinip shigaradi. 
Onda xerturli korganiu zatlari (atotsian,flavanoid,korichniy kislotalar) beloklar boladi. 
Analik auzina kopgana shanlar tusiui mumkin birak odan tek gana bireui atalandiradi. Shan 
analik auzina tuskennen keyin shan tutikshesi osedi. Shan tutikshesi fermentler islep 
shigaradi,odan baska miyuenin baslamasi payda etiude katnasatugin auksin islenip shigiladi. 
Shaklangannan keyin tuyinge fosfordin agip keliui,onda belok xem uglevodlardin ozgeriui 
koriledi.Shak turtikshesi mikropiliden otkennen keyin,sinergidtin bireui zarodish katnasina 
otedi,spermiller shigip onin bireui meyek kletkasinin yadrosi menen kosilip zigota payda etedi, 
ekinshisi oraylik kletkanin polyar yadrosi(ekinshi yadro) menen kosilip endosperma payda 
etedi(kos atalanadi). Buli birinshi ret 1898 jili S.G.Navashin ashti. Kos atalaniudin exmiyetin 
sonda,zigota xem endosperma birge bir jerde bolyap jasau sharayatina beyimlesken tirishilik 
ukipliligin belgileydi. Urik kaltasina birkansha shan tutinsheleri kiriui mumkin,birak bul 

---