Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

1.Kletka ishinin kozgali 
   2. Kamshilardin lokomotiv tarizli klzgal 
   3.Tropizmler. 
   4.Nastiyalik kozga 
   5.Nutatsiya. 
Tayanish tusinikler: 
 Kogalis klassifikatsiya. Kletka ishinin     kozgalisi. Ushki osiu, osiu 
kozgalisi Tropizmler. Geotrotizm, fototropizm, tignotropizm, nastiya. foto-termo-
tigmonastiyalar. Nutatsiya. Kaytimli turgar kozgalisi, xemonastiya, seysmonastiya. 
Baklau soraulari: 
         1.Kletka ishinin kozgalisi kalay boladi? 
         2.Kamshilarda lokomotiv tarizli kozgalisin tusindirip berin. 
          3.Tropizm degen ne xam kanday trotizmler bar?. 
          4.Nutatsiya degen ne? 
Paydalanilatugin adebiyatlar: 
         Genkel`. P.A. Fiziologiya rasteniy M. 1975. 
Tolstoy A., Devis P., Setter R. Jizn` zelenogo rasteniya M.1983. 
Kamiya E. Dvijeniya protoplazmi M.1962. 
Merkis A.N. Teoreticheskaya reaktsiya rasteniy. Vil`nyus 1973. 
Polevoy V.V. Fiziologiya rasteniy. M.1989. 
Polevoy V.V. Solomatova T.S. Evolyutsiya sposobov dvijeniya u rasteniy. Evolyutsiya 
funktsiy v rastitel`nom mire. L.1984. 
Mustakimov.G.D. Usimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. Tashkent 1985. 
 
       Kozgalis-organizm  yamasa  onin  bolimlerinin kenislikke aralasiui. Barlik tiri  organizmler 
metabolitik energiyalarin jumsap aktiv kozgaliu ukibina iye boladi. Xareket aktivligi aziklaniu 
korganiu xem kobeyui ushin kerek.
 
Kopshilik osimliklerde kozgalis jude este bolganliktan oni baklau mumkin emes. Aylanba 
kozgalis (nutatsiya)shaka ushlari xem bortip kiyatirgan  tuximnin tamirinda koriledi. Shakalar 
xem japirak plastikalari kuyashka ,jaktiga karay (tropizm) kozgaladi. Kunnin jaktiligi menen 
karangiligi almaskanda(kundiz xem tunde) gul ashilip jabiladi(nastiya)x.t.b. Bul kozgalisti 
tsetrafer suuretke aliu texnikasi menen baklauga boladi. Ayirim osimlikler xeyuanlardin 
kozgalisina uksagan tez kozgaliu reaktsisina iye boladi( uyalshak mimoza,shibin 
uslaushi(muxolovka, vasil.ktin atalik guli sabakshasi,barbaristin atalik gulinin sabakshasi t.b.). 
Xeyuanatlar menen osimliklerde kletka ishinin kozgalisi (tsitoplazma xem organoidlar) 
xem bir kletkalarda kamshilari xem kirpikleri arkali bolatugin lokomotor kozgalisi oz-ara jakin 
boladi. 
Osimliklerde kozgalis turlerin tomendegishe klassifikatsiyalauga boladi: 
1. Tsitoplazma xem organoidlar kozgalisi 
2. Kamshilari jerdeminde lokomotor kozgalisi 
3. Ushki osiu(tamir sabakshalari,shan tutikshesi, mox protonemasi) 
4. Osiu kozgalisi(kosher organinin uzayiui,ayylanba nutatsiya,tropizmler: foto,-geo,-
tigmo,-xemo,-termotropizmler.osiu natiyasi: foto,-termo,- gidro-) 
5. Turgor kozgalisi (ustitsa kozgalisi,turgor kozgalislari). 
Tsitoplazma xem kamshilar arkali bolatugin kozgalislar kiskariushi beloklar arkali 
bolip,olar  kozgalistin bulshik etsiz formasina kiredi. Bul turdegi kozgalislar osimlikke xem 
xeyuanatlarga birdey. Baska kozgalislar tek gana osimlikler ushin ten. 
 KLETKA IShININ KOZGALISI 
Osimlik kletkasinda tsitoplazma udayi kozgalista 
bolip turadi. Kletkaga ishki xem sirtki tesir bul kozgalistin tezligine juuapker boladi. 
Tsitoplazma  kozgalisi terbelgen,shaykalgan(spirogira), 
aylanbali(tradeskoptsiya),rotatsiyalik(xaralarda),fontan  terezli(tamir sabakshalarinda), priliv 
(kuyilmasi)(zamarik gullerinde) turde boladi. 

---

Xara suu otlarinin buuimaraligi kletkalarinin tsitoplazmasinda rotatsiyalik kozgalisi 
bolatuginligi uyrenilgen. Bul kletkalarda kozgalis kletka diyuali  boylap privod(jetkeriu)kayisina  
uksas turde boladi. Bul kletka tsitoplazmasinda bulshik ette bolmaytugin aktin xem miozin 
tabilgan. Elektron mikroskopi jerdeminde subkortikal fibrillaler tabilgan. Olar tsitopazma  
kozgalisina karay bagdarlanga. Xerbir fibrilla 50-100 mikrofilamentlerden turadi. 
Mikrofilamentler f-aktipinnen kuralgan. Mikrofilametlerdin strukturasinin buziliui  kozgalista 
toktatadi.Aktip filamentler ATRaza aktivligine iye bolgan endoplazma miozini kompleksinde 
boladi. 
Tsitoplazmanin kozgalisi ATR energiyasin jumsau arkali boladi. Ogan jenede 0,1 mkmol`/ 
l kontsentratsiyadagi Sa
2+
  ioni kerek boladi. Sa
2+
  1 mkmol`/l kontsentratsiyasi nitella 
tsitoplazmasinin kozgalisin peseytedi. Sogan baylanisli Sa
2+
 kontsentratsiyasinin tsitoplazmada 
ozgeriui kiskariushi beloklardin strukturasinin exmiyetli regulyatori boladi. Sa
2+
 ionnin 
kontsetratsiyasinin tsitoplazmada kobeyui onin jelatinlesiuine(zal jagdaydan,gel jagdayga 
otiuine0 xem kozgalistin toktauina alip keledi. Tsitoplazmadan artiksha Sa
2+
 ionnin shigariliui Sa 
ATRaza aktivligi arkali boladi. 
Osimlik kletkasinin ulken organoidi,xloroplast tek tsitoplazma agimi menen xereket 
kilmastan ozinshe xereket etiu ukibina iye. Bunday ukiplilikti nitella kletkasinan ajiratilgan 
tsitoplazma tamshisinda koriuge boladi. Tamirsha ektoplazma bolmaganlinligi sebepli 
tsitoplazma agimi bolmasada xloroplatlar sekundina 1 merte aylaniu kozgalisin ATR nin 
kollaniu arkali boladi. Sonin menen birge aktin menen miozin oz-ara tesir etisiuinen xloroplasttin 
kozgalisi payda boladi. Xaralarda kletka xloroplastinin kozgalisin temiyenleushi sxema. Miozin 
molekulasi basi menen aktin filamentine tesir etip miozin molekulasinin kuyrik bolimi xloroplast 
ustine tiyip turadi. 
KAMShILILARDIN LOKOMOTIV TA`RIZLI KOZGALISI 
Kletkalardin lokomotiv kozgalisi,kiskariushi beloklardin  funktsiyasi arkali ATR 
eneogiyasinin mexanikalik  energiyaga ozgeriuinen kelip shigadi. Bunday kozalis osimliklerde 
kamshili osimliklerde ushirasadi. 
Bir terepleme tesir etiushi faktordin iskerligi netiyjesinde organizmnin kenislikke aralasiui 
taksis dep ataladi. Bunday turdegi xereket bir kletkali kamshili suu otlarin,suu otlarinin gameta 
xem zoosporalarina,moxlardin,plaunlardin,kirk-buuinlardin xem paporotniklardin 
spermatozoidina xarakterli xereket azik istochnigine karay,yamasa baska jiniska karay 
(xemataksis),yamasa jaktilikka karay(fototaksis) boladi. 
Fototaksisler,fototrof kletkalardin jaktilikti kollaniuga beiymlesiuinen kelip shigadi. Jokari 
bolmagan jaktiga kletka jakinlaydi,jokari xedden ziyat jaktidan kashadi. Jaktilik pigment 
sistemaga iye bolgan fotoretseptor arkali kabillanadi. Kordinatsiyalik funktsiyani “kozdagi” 
orinlaydi. “Kozdaginda karotinoidlar boladi. Solar arkali jaktiga karay bagdarlanadi. 
Fotoretseptordan kamishiga signal(xabar) mikrotutiksheler arkali beriledi. 
      Ushki osiu 
Tamir shashaklari(tuksheleri),shan tutikshesi zamarik guleri,mox protonemasinin 
kenisikke aralasiui olardin ushki osiuinen boladi. Osiu aktiv sekretor protsessi netiyjesinde 
boladi. Ushki osiudi temiyenleushi kletkalarda xerturli elektron tiginlikta bolgan AG xem ER 
den payda bolgan kopgana vezikulalapar (kobiksheler) boladi. 
Tsitoradioavtografiya usili menen kletka ushinda sekretorlik xem sintetikalik aktivlikke iye 
bolgan gradient tabilgan. Sekretsiya protsessi ushin Sa
2+
 kerek boladi. Tradeskantsiyanin shan 
tutikshesinin osiui ushin S
2+
 ioni kontsentratsiyasi ortalikta 0,1 mmol`/ litrden kem bolmaui 1 
mmol`/ litrden asip ketpeui kerek. 
Osiu kozgalisi 
Evolyutsiya protsessinde osimliklerde kletkalardin kaytimsiz soziliuinan 
ozine ten xereket kelip shikkan. Kletkanin kaytimsiz soziliui bir jerde turgan osimlikti aziklaniu 
istochnigine karay xereketleu imkanin temiyenleydi. Soziliu arkali osiu,kletkada oraylik 
vakuolanin payda boliui,onda osmotikalik aktiv zatlardin payda boliui, suudin soriliui,kletka 
diyualinin jumsariui xem soziliuinan ibarat. Payda bolatugin turgor basimi kletka diyualin 
soziuda tiykargi kush esaplaniladi. Kletkanin soziliui menen bir uakitta tsitoplazma 
komponentleride  sintezlenedi. Soziliu gormon sistemasi arkali tertipke salinadi. Bunda tiykargi 

---