Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

Osimlik organizmlerine stress payda etiushi faktorlardi ush tiykargi gruppaga  boliuge 
boladi.  
a) fizikalik: kop yamasa az igalilik,jaktilik yamasa temperatura,radioaktiv nur,mexanikalik 
tesir 
b) ximiyalik: duzlar, gazlar, ksenobiotikler(grekshe” xepox” -baska degen sozden alingan ) 
gerbitsidler,insektitsidler,fungitsidler,sanaat shigindilari x.t.b.) 
v) biologiyalik: ziyankesler,kesellikler tuudiriushi mikroblar,baska osimlikler menen 
konkurentsiya,xeuanatlar tesiri,gulleu,miyuenin pisiui. 
Osimliklerdin stress tesirine shidamliligi olardin ontogenez fazalarina baylanisli boladi. 
Stress jagdaylari deslep aktiv osiuge baylanisli bolgan metoboizm zveno (bolim)larina tesir 
etedi. Stresske jas osimlikler jude sezgir boladi. Keyin osiu,rauajlaniu barisinda stresske 
turakliligi artip,gameta payda etiu uakitlari stresske kaytadan tesirshenligi artadi.  
Kolaysiz jagdaylar tesirinde osimliklerde etilen menen ABK islenip shigiu artadi osiu 
protsessin. Uzak dauam etken stress jagdayinda organizm azadi xem oledi. Ol osimlikler 
populyatsiyadan shigarip taslanadi.Al,olardin tukimi genetikalik jaktan shidamlirak boladi. 
Osimliklerdin kurgakshilikka shidamliligi xem issiga turakliligi 
Jer sharinin 1/3 bolegi igalilik  jetispegenlikten  kiynalmakta(jillik jauin shashim mugdari 
250-50mm).Bul maydannin yarimi jude kurgak( 250mm den kem,al parlaniu 1000mm). Bul 
rayonlarda kurgakshilik tek gana jazgi uakitlari koriledi. 
Kurgakshilik uzak uakit jauinnin bolmaganninan ,jokari temperaturadan xem kuyash 
nurinin kushli  keliuinen payda boladi. Uzak uakit jauinnin bolmauinan atmosferada kurgakshilik 
bolipkoymastan topiraktada kurgakshilik payda bolip,osimlikler ala-alatugin topirak igaliligida 
bolmay kaladi. Kurgakshilik jagdayinda osimlik suudin jetispeushiligine ushiraydi. 
Osimliklerde suudin jetispeshiligi,suudin jumsaliui, transpiratsiyalaniui,kelip turgan suudin 
mugdarinan artip ketse payda boladi. Suudin jetispeushiligi issi kunlerital tuste japiraklardin 
soriu kushi artkanda yagniy topiraktan suudin keliui aktivleskende kelip shigadi. Osimlik suudin 
jetispeushiligine ustitsa tesiklerin retlestirip karsi turadi. Kurgakshilik birinshe gezekte kletkada 
erkin suudin azayuina alip keledi. Ol jagday kletkadagi beloklarga- fermentlerge,tsitplazmanin 
kabigindagi beloklarga tesir etip olardi ozgertedi. Omiliktin japiraklarinin suu jetispegenlikten 
saliu uzak dauam etse fermentlerdin sintez aktivligi pesiyedi,gidrolitikalik protsessler 
aktivlesedi,esirese proteolizdin aktivlesiuinen tomen molekulalik beloklar mugdari artadi. 
Polisaxaridlerdin gidrolizi netiyjesinde tkanlarda erigen uglevodlar kobeyip,olardin japiraklardan 
agiui esteleydi. Kurgakshilikta japiraklarda RNK mugdari pesiyedi. Tsitoplazmada poliribosoma 
kompleksi tarkaydi. Uzak kurgaktan keyin DNK ozgeredi. Suudin azayuinan vakuolada shirenin 
kontsentratsisi artadi. 
Igaliliktin jetispeuinen fotosintez protsessi tomenleydi. Onin tezliginin tomenleui: 1. 
Ustitsanin jabiliuina baylanisli SO
2
 jetispeushiliginen 2. xlorofill sintezinin buziliuinan 3. 
fotofosforlaniudin xem elektron trasportinin arasinin uziliunen 4. fotoximiyalik reaktsiyalardin 
ozgeriuinen xem SO
2
 n kalpine keliu reaktsiyalarinin ozgeriuinen  5. Xloroplast srukturasinin 
ozgeriuinen, 6.Uzak uakit suu jetispegenliginen assimilyantlardin japiraklardan keliuinin 
toktauinan boladi. 
Suu jetispeushilik jagdayinda kletkanin boliniui esirese soziliui azayadi, mayda 
kletkalardin payda boliuina alip keledi. Sogan baylanisli osimliktin osiui toktaydi. Japirak xem 
paxaldin osiui toktaydi. Tamirdin osiui deslepki uakvtlari tezlesip,uzak uakit topirakta suu 
jetispese osiu toktaydi. 
Solay etip,suudin jetispeushiligi kopshilik fiziologiyalik protsesslerdin ozgeriuine alip 
keledi.  
Kurgakshilik uakitlari suudin jetispeushiligi menen katar osimliktin kizip ketiui koriledi. 
Jokari temperaturanin (35
  S xem jokari) tesirinen tsitoplazmanin jabiskakliginin eki turli 
ozgerisi boladi: kobinshe artiui,az mugdarda kemeyiui. Tsitoplazma jabiskakligi artsa onin 
xereketi peseyedi,birak bul protsess 51
  S temperaturanin 5 minutlik tesirinde kaytimli boladi. 
Jokari temperatura kletka shiresinin kontsentratsiyasin arttiradi xem 

---

mochevinanin,glitserinnin,eozin xem baska birikpelerdin kletkaga kiriuin arttiradi. Sogan 
baylanisli ekzoosmostan kletka shiresinde erigen zatlardin osmotik basimi estelik penen 
peseyedi. Birak 35
  S dan jokari temperaturada kraxmaldin gidrolizinin artiui xem monosaxarid 
mugdarinin kobeyuinen osmotikalik basimnin aritui koriledi.  
Fotosintez protsessi dem aliuga  karaganda jokari temperatura tesirine sezgir boladi. Belok 
ammiak payda etip tarkaladi. Ammiak kletkaga zexerli tesir etedi. Issiga shidamli osimliklerde 
organikalik kislotalardin mugdari artadi. Osimliktin kizip ketiuinen saklaniui transpiratsiyanin 
kusheyiuinde boladi. Baska turli osimliklerde (sukkelentler) issiga shidamlilik tsitoplazmanin 
jokari jabiskakliginan xem onda baylangan suudin artikliginan kelip shigadi. 
Auil-xojalik jumislarinda osimliklerdin issiga shidamliligin arttiriu ushin 0,05% li tsink 
duzi menen isley beredi(sebedi). 
Osimliktin kurgakshilikka beyimlesiui 
Kurgakshilikta osken osimliklerde (kserofitlerde) 
kurgak periodti bastan keshiriu,sogan beyimlesiu keliplesken. Osimlik ozinin kletkalarinda suudi 
saklau ushin sirtki faktorlarga beyimlesiuge mejbur.Kserofit osimlikler topari xerturli. Olardi 
(P.A.Genkel`)kurgakshilikti otkeriu usili boyinsha tomendegishe boliuge boladi. 1. Sukkulentler-
ozinde suudi zapas saklaushilar suu kalip kutikula menen kaplangan,tukler menen kaplangan 
japiraklarda xem paxallarinda toplanadi. Olarda transpiratsiya,fotosintez xem osiu jude este 
boladi. Olardin tamir sistemasi onsha terenge ketpesten ken jayilip jaylasadi. 
2. Sukkulent emes turler. Olar transpiratsiya tezligine baylanisli birkansha toparlarga 
bolinedi. 
a) xakiykat kserofitler(evkserofitler-juusan,veronika t.b.) . Kletkalari jokari osmotikalik 
basimga iye bolgan,kushli suusizlaniuga shidamli , transpiratsiyasi jokari emes, issiga 
shidaml,tuklengen japiraklari kishkene osim-jaylaspagan osimlikler. 
b) yarim kserofitler(gemikserofitler,shalfey,rezak x.t.b.). Transpiratsiyasi kushli,tamiri 
terenge ketken, suusizlaniuga xem atmosfera kurgakshiligina shidamsiz. Ol osimliklerdin 
tsitoplazmasinin jabiskakligi ulken emes. 
v) stipakserofitler-dalanin masakli osimlikleri (kovil` t.b._. Olar kurgakshilikka shidamli. 
3. Efemerler olardin vegetatsiyalik deuiri kiska bolip tiykarinan jauinli uakitlarga tuuri 
keledi. 
Mezofit osimliklerde kurgakshilikka beyimlesiui mumkin. Suu menen osimlik az 
temiyenlengende,japiraklardin beyimlesiuin V.R. Zalenskiy uyrenip, bir osimliktin japiraklarinin 
xer turli jaylasui yarusinda,olardin anatomiyalik duzilisinin suu menen temiynleniu 
derejesine,jaktilikka xem t.b. baylanisli ekenligin anikladi. Shakada jokarida jaylaskan 
japiraklardin kletkalari mayda bolip,ustitsalari kop boladi,al olardin razmeri mayda boladi. 
Bunday japirak apparatinin ozgeriu nizamliligin  Zalenskiy nizami dep ataydi. Jokaridagi 
japiraklardin ustitsalari suu jetispey tursada kop uakit ashik turadi. Bunday ozgeshelik kopshilik 
kserofitlerde  koriledi.  
Osimliklerdin kurgakshilikka shidamliligiin egisten aldin tuximlarga isleu berip arttiradi. 
Auil xojalik eginlerdi suusizlikka iykemlestiriu ushin olardin tuximlarin egisten aldin bir merte 
jibitip keyin keptiredi. Bunday isleu berilgen tuximlardan kogerip shikkan osimlik 
morfologiyalik jaktan ksemorf belgilerge iye boladi. 
    
Osimliklerdin tomen temperaturaga shidamliligi. 
Osimlikler xer turli jasau jagdayinda 
bunday tomen temperaturaga shidam berealmaydi. Arka Sibirde osimlikler-60
  S temperatura 
jagdayinda kistan shigadi. Kista margaritka(bellis pezennis) yamasa juldizsha (zvezdochka) 
(stellaria media) gullep temperatura artsa ozinin tirishiligin dauam etip ketedi. Al ayirim tuslikte 
osiuishi issilikti jaktiratugin osimlikler unamli tomen temperaturagada shidam bere 
almaydi(10
  S odanda tomen temperaturaga) Maselen kakao+ 8  S da oledi,gauasha +1-3  S bir 
kun ishinde oledi. Topiraktin issiligi +10
  S dan tomen bolsa mekkenin tuximinin kogeriui xem 
osimliktin osiui toktap kaladi. Sogan baylanisli osimliklerdi tomen temperaturaga shidamliligina 
karau suuika shidamli yagniy 0
  S dan tomen temperaturada jasap kalatugin  xem salkinga 
shidamli yagniy unamli tomen temperaturaga turakli osimlikler dep boledi. Osimliklerdin 
salkinga shidamliligi.. Issilikti jaktiratugin osimliklerdi tomen unamli temperaturaga 

---