Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

zonalarindagi kletkalar ulken yadroga iye bolip, tsitoplazmasi koyiu boladi, vakuola   bolmaydi. 
Shakanin osiu konusi jokari rauajlaniuga iye bolsada, ol azik zatlarga xam fitogormonlarga mutaj 
boladi. 
Kaliplesip kiyatirgan japirak tort fazani otedi: 
1. primordiyanin payda boliui, 2. japirak baldaginin payda boliui 3.Kaptal meristemadan 
japirak plastinkasinin payda boliui. 4. Plastinkanin sozilip osiui.  
Xar bir japirak primordiyasi periferiya meristemasinan bortik turinde payda boladi. Bir 
japirak penen ekinshi japiraktin payda boliu uakti plastoxron dep ataladi. Onin uzakligi xar kiyli: 
bir neshe saattan bir neshe kunge shekem. 
Osimliklerdin japiraklarinin osiuine periodlilik, jaktiliktin sipati xam intensivligi tasir etedi. 
Kok fiolet nur buuin araliginin osiuin toktatip, eki uleslierde japiraktin osiuin tamiynleydi. 
Prokambiy xam apekstin ok meristemasi paxaldin tiykargi tkanin payda etedi. Meristema 
zonasinan shikkan kletkalar sozilip shakanin tez uzayiuina alip keledi. Soziliu arkali osken paxal 
gibberelin xem auksin menen aktivlesedi. Gibberelinler tamirdan,japiraktan tasiladi. Bul jokargi 
buuim aralliklari osiu tezligi tertipke saliu imkaniyatin beredi. 
Eki uleslerde paxal kambiydin iskerligi arkali juuaplasadi. Kambiydin aktivlesiui ushin 
shakanin ushinan IUK kelip turiui kerek.  
Kaptal burtik (shaka) lerdin osiui ushki japirak xem shaka burtiklerinin baklauinda boladi. 
Shakalardin ushki burtigi saklangan bolsa,kaptal burtiklerdin osiui bastirilip turiladi. 
Tamir morfogenezi
Jokari derejeli osimliklerde tamirdin apikal meristemasi epiuayi 
duziliske iye. Bul zononin uzinligi 1-2 mm. Onda kaptal organlari payda bolmaydi. Tamir 
metistemasi tamir tkanlarinin , tamir kinin(chexlik) paydaetedi.
 
Tamir meristemasinda DNK sintezi esten bolatugin,jude siyrek bolinetugin kletkalar 
ushirasadi. Olar tamir kini menen aktiv meristema zonasi arasinda jaylaskan. Mekede bul zonada 
jaylaskan kletkalardin boliniui 174-239 saatka soziladi. Baska kletkalarda,bul zonanin 
dogeregindegi kletkalarda boliniu 14-39 saatti kuraydi. Bul topar kletkalar “uykidigi oray” dep 
ataladi. 
Tamirdin apikal meristemasi ,shakanin apiksine uksap, zarodishtin keliplesiuindegi tkan 
xem organ payda etiu iskerligin dauam etedi. 
Korrelyativ osiu
 
Bir organnin ekinshi organga gerezli bolgan baylanisti osiu korrelyatsiyasi 
dep ataydi. Korrelyatsiyanin en epiuayisi azikka baylanisli turi bolip esaplanadi. Osimliktin 
geterotrof bolegi, misalga tamiri ozinin rauajlaniuinda shakaga garezli boladi. Shaka ogan 
organikalik zatlardi jetkeredi. Oz gezesinde shakasinda rauajlaniui mineral zatlardi, suudi 
jetkerip beretugin tamirga gerezli boladi. Degen menen azikka baylanisli bolgan garezlilik osiu 
korreyatsiyasi tusindirip bere almaydi. Kopshilik jagdayda osimlik boleklerinde gormonallik 
ozara tesir tiykargi rol`di atkaradi. Bugan misal retindeapikal dominantlik yagniy ushki shakanin 
yamasa tamirdin kaptal burtikke yamasa kaptal tamirga korrelyativtormozlaniuin  korsetiuge 
boladi.
 
Apikal burtikti alip taslanngan keyin tsitokininnin kaptal burtiklerge agip keliui kletkanin 
boliniuin tezletedi. Burtikte keliplesken jpirak (baslamalari) auksin sintezley baslaydi. Ol keyin 
kaptal shakanin bir kelipte rauajlaniuin temiynleydi. IUK -ushki shakanin tiykargi gormrni, 
dominant orayi esaplanadi. Shakanin (IUK) xem tamirdin(tsitokinin) gormonallik tesiri 
osimliktin exmiyetli endogen mexanizmi esaplanadiOsiu korrelyatsiyasi xojalika paydali zatlardi 
aliudi diykanshilik islerinde kollaniladi. Misalga pomidordin kaptal shakalarin alip taslau 
miyeusinin ulkeyiune alip keledi. Ovosh  osimliklerinin nelin ekkende bas tamirdi julip taslau 
kaptal xem kosimsha tamirlardin kobeyiuine sharayat tuugizadi. Temekinin gulleniuin julip 
taslau,onin japfiraklarinin ulken xem kop boliuina alip keledi. 
Osiu periodliligi. 
Osiu protsesside baska fiziologiyalik korinislergei uksap periodlilikka iye 
boladi. Ol osiudin ozgesheligine xem sirtki ortaliktin faktorlarina baylanisli boladi.
 
Osimliklerde bir sutkaga jakin tsirkada ritmi boladi. Bunday periodlilik penen 
meristemadagi mitoz aktivligi 20 saatka jakin ozgeredi. Bunday endogen ritmge fotosintez xem 
dem aliu, zatlardin jasaliui,transpiratsiya, guldin ashilip jabiliui jatadi. Sutkaga jakin ritm 

---

jaktiliktin temperaturanin xem baska faktorlardin sutkalik ozgeriuine  tigiz baylaniskan. Bunday 
fiziologiyalikprotsesslerge baylanisli ritmdi endogenli dep ataydi. Bul endogenli ritm arkali 
organizm jasagan jerindegi siyasatka beyimlesken boladi. Osimliktin osiuinin sutkalik 
periodliliginan baska sezonli periodlilikta korinedi. Bunday periodlilik agashlarda jillik 
sakiypanin payda boliuida kozge taslanadi.  
Osimliktin osiui ushin tinishlik deuirinde belgili rol` oynaydi. Tinishlik osimliktin embrional 
rauajlaniu deuirinde(zigotanin xem tuximnin tinishligi)xem osimliktin shakalarinin tinishligi 
retinde korinedi. Tuxim uzak uakit tinish jagdayda boliui mumkin. Sirtki ortaliktin faktorlarina 
baylanisli tinishlik- mejburiy tinishlik dep ataladi. Osiudin zarodish xem onin 
etirapindagitkanlardin jagdayina baylanisli toktaui-fiziologiyalik tinishlik dep ataladi. 
Burtik xem shakanin tinishligi kolaysiz jagdaylardan saklaniuga beyimleskenlikten, 
klimatikalik jagdaylar menen aniklanadi. Agash osimliklerde kista shakanin apeksi aktiv osiui 
toktatadi, burtik kabirshaklari menen oralip kiski tinishlik jagdayda burtikke aylanadi. Shakanin, 
burtiktin tinishliginda mejburiy xem fiziologiyalik  tinishlikka bolinedi. Mejburiy tinishlik sirtki 
kolaysiz tesmrlerden bolsa, fiziologiyalik tinishlik tuypekte,piyazshada,tamirpexada koriledi. 
Tinishlik deuiri ushke bolinedi: jazgi, kiski tinishliktan keyingi tinishlik(osimlik tinishlik 
deuirinen otkennen keyin birkansha uakit  issilik jetispegenlikten yamasa onin artikliginan 
kogermeyturadi). Burtiktin yamasa  baska organlardin tinishligi (gibberilin,tsitokinin,etilen) 
gormonlari arkali buziladi. Olar tuximnin tinishligin buziuda aktivlik korsetedi. 
OSIMLIKLERDE REGENERTsIYa (kayta tikleniu
) 
Regeneratsiya- degenin jogalgan 
yamasa ziyatlangan boleginin organizm terepinen kayta tikleniu esaplanadi. Osimliklerde 
regeneratsiya ukibi tomengi osimlerden baslap, jokargi derejeli osimliklerde ken tarkalgan.
 
Regeneratsiya korinisi ulken teoriyalik xem emeliy exmiyetke iye. Latinsha regeneratio 
kayta tuuiliu degen sozden alingan. Regeneratsiyanin xer turli formalari morfogenez 
mexanizmlerinuyreniude model sistemasi bolip xizmet etedi. Regeneratsiya emeliy jumista uzak 
uakittan baslap kollanilip kelmekte. Meselen, osimliklerdi kelemshelerden kobeytiu. 
Regeneratsiya protsessin uyrenip, kop miynet etken ilimpazlarga I.P.Krenkeni, R.X.Turetskayani 
xem A.G. Yusufovtin atap otiuge boladi. 
Embriogenez xei regeneratsiya protsessleri ushin genetikalik programmanin izbe-iz 
induktsiyasi xem kenislikte morfofiziologiyalik bagdarlaniu exmiyetli. 
Genetikalik programmanin  iske tusiui arnauli fiziko-ximiyalik faktorlar tesirinde boladi. Al 
kenislikte bagdarlaniui payarlilik  netiyjesinde iske asadi. Onin tiykarinda membranalik protsess 
jatadi. 
SIRTKI ORTALIK FAKTORLARININ OSIMLIKTIN OSIUINE TESIRI. 
Osimliktin 
osiuine sirtki ortaliktin kop faktorlari tesir etedi. Birinshi gezekte jaktiliktin (onin intensivligi, 
sipati, uzakligi xam peiodligi), tartiu kushi, gaz kurami, magnit maydani,  igallilik, aziklik zatlar 
(mineral xam organikalik) xam mexanikalik tasir (shamal) tasir etedi. Bularda baska osimlik 
baska osimliklerdin arasinda oskennen keyinolardin irishiligi natiyjesinde shikkan zatlardin 
tasirine ushiraydi (allelopatiya), mikroorganizmlerden shigatugin fiziologiyalik aktiv zatlardin 
tasirine ushiraydi (antibiotikler, osiu zatlari).  
Jaktilik.
 Osiliklerdin osiui jaktida da karangidada boladi.  Jokari darejeli osmliklerdin jasil 
organlari osimlik karangida oskende bir kansha morfologiyalik ozgeshelikke ushiraydi. Bunday 
osimliklerdi etiolirovan osimlikleri dep ataydi. Eki ulesliler karangida oskende buuin araliklar 
uzayip, japiraklari reduktsiyalanadi. Etiolirovan osimliklerde mexanikalik tkan` xam ustitsa 
rauajlanbaydi. Osimik xlorofilge iye bolmaganliktan, tek karotinoidlar bolganliktan bolganliktan 
ak-sari rende boladi. Etiolyatsiya korinisi xlorofildin bolmaganina yamasa azikliktin 
jetispegenine baylanisli bolmaydi. Etiolyatsiyani boldirmau ushin osimlikke kunine 5-10 minut 
jakti berip turiu kerek. Etiolyatsiyani tartipke saliu ushin fitoxrom sistemasina baylanisli (kizil 
nur). Kushli morfologiyalik tasirdi spektrdin kok-fiolet bolegi korsetedi. 
Etiolyatsiya osimshenin topiraktagi beyimlesiu reaktsiyasi bolip mezokotil tez osip, 
gepokotil` xam epikopil`di topirak ustine jaktiga shigaradi.Etiollangan osimlik jaktiga shikkan 
keyin birneshe minutin ishinde solilip osiui toktaydi. 

---