Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

kobinshe kok nurlarga tesirshek. Jaktilik elsaz,kun jana shigip kiyatirgan uakittan baslap ustitsa 
ashiladi. Ustitsanin ashiliui jumilatugin kletkalardan N
+
 ioniin shigiu tezligine baylanisli boladi. 
Bul protsess ishki xem sirtki tesirlerge juuap retinde plazmolemmanin N
+ 
  pompasinin 
aktivligine baylanisli boladi. Vodorod (N
+
) ioninin jumiliushi kletkalardan shigiui menen 
birge,ogan K
+
 kiredi xem onin vakuolasina otip aladi. Kaliy dogeregindegi kletkalardin 
bosliginan keledi. Galofitlerde kaliy funktsiyasin natriy atkaradi.Jumiliushi kletkalar 
vakuolasinda osmotikalik aktiv zatlardin (K
+
,malat,Cl-) boliui,vakuolagi suudin kiriuin teminlep 
,turgor basimnin artiuina alip keledi xem kletka diyualinin tartilip ustitsa tesiginin ashiliuin 
temiynleydi. Ustitsani ashiuga tsitokininler katnasadi. Jumiliushi kletkalarda ustitsanin jabiliu 
uaktinda  K
+
,Cl- xem malat mugdari azayadi. Bul protsess SO
2
 xem abtsstsioz kislotasi arkali 
tertipke salinadi. 
Solay etip ustitsanin ashiliui xem jabiliui plazmolemma arkali,tonoplast arkali ionlardin 
tasiliuina,xem ondagi turgor basiminin ozgeriuine baylanisli boladi. 
Sutka dauaminda jaktiliktin ozgerip turiui kopshilik osimliklerde japiraklardin este ritm 
menen kozgalisin payda etedi(lobiyada,jonishka,kisilitsa t.b.) .Bunday kozgalisti niktinastiyalik 
kozgalis dep ataydi. 
Niktinastiyalik kozgalis motor kletkalardin turgorina xem ionlardin transportina ozgeriuine 
baylanisli. Usititsa kletkalarindagiday jaktilik rejiminin ozgeriuinen ion agimlarinin ozgeriui 
vodorod(N
+
) pompasina K
+
Cl- xem baska amionlardin tasiliuina baylanisli boladi. 
Japirakshalardin tunge karay salbirap solip kaliu(boyanlarda)N
+
 pompasinin aktivligin 
tomenleuine baylanisli. Ekstenzor kletkalarda turgordin tomenleui japiraklardin saliuina alip 
keledi. Japiraklardin ashiliu ekstenzor kletkalarda N
+
  pompasinin aktivlesiuin shakiradi. 
K
+
,Cl-,kant mugdari artadi,turgor koterilip kletka karami ulkeyedi. 
Niktinastiyalik kozgalis fitogarmonlar terepinen tertipke salinip turiladi(auksin).Olar N
+
 
pompasinin aktivligine tesir etedi. Etilen menen isleu berse japiraklarda epinastiya(salbiraui) 
koriledi. 
Tigmonastiya rosyanka osimliginin bezli tukleri ozlerine gedir-budir zat tiyse kayrilip 
kumirska kislotasin shigaradi. Olar jauin tamishilarina reaktsiya(keuil bolmeydi) bermeydi. 
Koziu bezli tukleridin ushlari arkali kabillanip,tsitoplazma arkali tomengi kletkalarga beriledi. 
Tuklerdin kayriliui vakuolanin kisindiriunan boladi. 
Xemonastiya rosyankada mexanikalik tesirge karaganda jaksi koriledi. Xemotropilik 
funktsiyaga tuktin baslari iye boladi. Rosyankada xemoretseptorlar azotli zatlarga jude sezgir 
boladi.  
Seysmonastiya(turgorli tez kozgalis). Turgorli tez kozgallis yamasa seysmonastiya 
mimozada,jabayi jonishka da,kislitsada,venerinamuxolovkada koriledi. 
Seysmonastiyalik mexanizm mimozada jaksi uyrenilgen.Mexanikalik sokkiga yamasa 
silkiuge mimozanin  tomengi kletkalari sekundta turgorin jogayip japiraklarin tusirip juuap 
beredi. Keyin japirak jude este(30-60 min) ozinin kaddin tikleydi. Ekstenzor kletkalardan K
+
Cl- 
shigiui menen birge suyiklik vakuoladan kletka aralarina shigadi,bul kletkanin turgorinin 
jogaliuina alip keledi. 
JUUMAK 
      
Osimlik organlarinin xereketi kletkanin ayriksha osiu tipi- sozilip osiu. Xerekettin barlik 
formasi, aylanba nutatsiya kelip shikkan. Kletkanin ayriksha uzayiu tipi-jokarga osiu -tamir 
sabakshalarina,shan tutikshesine,zamarik gullerine xarakterli. Osiu xem turgor kozgalislarin 
tertipke saliu fitogarmonlar katnasinla boladi.Osimliklerdin kozgaliu aktivligi onin 
aziklaniui,kobeyiu protsessine,kobinshe ozlerin korgauga karatilgan. 
  
 
Lektsiya № 21 
Osimliktin sirtki faktor tasirine shidamliligi. 
  
Jobasi: 

---

1. Osimliklerdin stress fiziologiyasi. 
2.Osimliklerdin kurgakshilikka shidamliligi xam issiga shidamliligi. 
3.Osimliklerdin tomen temperaturaga shidamliligi. 
4.Osimliklerdin suuikka shidamliligi. 
5.Osimliklerdin duzga shidamliligi. 
Tayanish tusinikleri: 
 Adaptatsiya. Stress reaktsiyasi.G.Sel`e miynetleri. Paykilokserofit. Efemer. Zalenskiy nizami. 
N.A.Maksimov, N.Tumanov, B.P.Stroganov jumislari.Galofitler.   
Baklau soraulari: 
1. Stress reaktsiyalari degen ne? 
2.Osimliklerdin kurgakshilikka shidamliligi kalay keshedi? 
3. Osimliklerdin kurgakshilikka beyimlesiui kalayinsha boladi? 
4.Osimliklerdin tomen temperaturaga xam suuikka shidamiligin kalay arttiriuga boladi? 
5. Osimliklerdin duzga shidamliligina karay ajiraliui kanday, xam osimliklerdi duzga shiniktiriu 
usillari kanday? 
Paydalangan edebiyatlar: 
Genkel` P.A. Fiziologiya rasteniy M.1975g. 
Genkel` P.A. Fiziologiya jaro i zasuxoustoychivix rasteniy M. 1982g. 
Deveroll B.D.J. Zashitnie mexanizmi rasteniy M. 1980 
Larxer V. Ekologiya rasteniy M. 1978 
Metlitskiy L.V. Ozeretskovskaya O.L.  Kak rasteniya zashishayutsya ot bolezney M.1985 
Nikolaevskiy V.S. Biologicheskie svoystva gazoustoychivosti rasteniy Novosibirsk, 1979 
Tumanov I.M. Fiziologiya zakalivaniya i morozostoykosti rasteniy M.1979 
 
 
     
Kelegen organizmlerdin abiotikalik xem biotikalik unamsiz tesirlerden korganiui 
aziklaniu,kozgalis,kobeyiu x.t.b. kesiyetlerine uksagan kesiyetlerden esaplanadi.
  
Adaptatsiya-
yagniy organizmnin belgili jasau jagdayina beyimlesiui fiziologiyalik mexanizmler 
arkali(fiziologiyalik adaptatsiya), organizm populyatsiyalari (tur) genetikalik tuxim kuuiushilik 
xem ozgeriushenlik(genetikalik adaptatsiya) arkali jetilesedi.
 
     
STRESS FIZIOLOGIYaSI
     
Osimliklerde sirtki kolaysiz faktorladin tesirinen saklaniu 
anatomiyalik duzilisi(kutikula,kabik,mexanikalik tkanlar), arnauli korganiu organi(kuydiriushi 
tukler,tikenler), kozgaliushi reaktsiyalar,korganiu zatlarin 
shigariu(smola,fitoaleksil,fitoktsid,toksin,korganiu beloklari) arkali temiyenleydi. Organizmnin 
isenimligi onin sirtki ortaliktin unamsiz faktorlarinan korganiu effektivliginde koriledi. Bunday 
faktorlarga jokari xem tomen temperatura,kislorod jetispeuiligi suudin 
jetispeushiligi,duzlaniu,ortaliktin  katnasiui,ion turleri,infektsiya xem baskalar. Bul unamsiz 
faktorlardi keyingi uakitlari stressorlar dep atap,organizmnin normadan artip  ketken zatlarga 
reaktsiyani stess dep ataydi. 
 
Kanada ilimpazi G.Sel`e otken esirdin 30-jillari meditsinaga “stress”degen tusinikti 
kirgizdi(angl.stress-keskinlesken). G.Sel`e stessti xeuanatlarda uyrene kelip,onin tesirine 
organizmnin reaktsiyasin ush fazaga boledi: 1. keueterleniu(trevoga) 2. rezistenlilik9karsilik) 3. 
aziu,talagiu. Sel`enin stress teoriyasin osimlik ob`ektine birden kollaniu diskussiyalik koz 
karasta boliu mumkin sebebi osimliklerde nerv sistemasi jok, stress reaktsiyasina katnasatugin 
xeyuanlardagigormonlar bolmaydi. Degen menen, uluuma alganda stressti ekstemallik jagdayda 
kletkanin xem organimnin arnauli bolmagan reaktsiyasi dep tusiniuge boladi. 
Stress reaktsiyalarin osimlikte tomendngishe boliuge boldi: 
1.deslep stress reaktsiyasi 2.adaptatsiya 3. taligiu 
Lobiya nelinin japiraklarina 38 
  S issiliktagi xaua menen uplegende 12-30 minuttan keyin 
olardin japiraklari soliydi(deslepki stress reaktsiyasi)keyin tagida koterige baslaudi(adaptatsiya) 
A-kontrol` B-38
  S temperaturadagi xaua agimi menen uplegendegi korinisi V-90 minutka 
shekem sol temperaturada uziliksiz uplegendegi korinisi 

---