Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

deneli osimliklerde japirak payda bolmastan buni koriledi. Eger baxarde kayin agashinin kabigi 
jarilsa onda ol jardan bereza suu agip shigadi. Adam organizimine paydali bolgan magazinde 
satilatugin  bereza suulari usilayinsha alinadi.Kanada ellerinde klennin ayrim turinen klen suuin 
alip oni kant zavodina joneltip klen kantin aladi. Bul agashti juda abaylap puktalik penen odan 
suuin alsa ol kop jillar dauaminda oz suui menen tamin etip turadi. Kanadanin mamleketlik 
emblemasinin klen japiragi ekenligi bilgen adamlardi tan kaldirmaydi.Jazgi uakitlari atizga 
shigip karasak kopshilik osimliklerdin japiraginin ustinde suu tamshilarin koriuge boladi. Bul 
tamshilardi  gutatsiya dep ataydi. (gutta- latinsha tamshi degen soz). Guttatsiya  ayrim ustingi 
tesikshelerinen payda boladi. Osimliklerdin jilaui xam guttatsiya tamir basiminan derek baredi. 
           Topiraktin osimlikti suu menen taminleudegi roli. 
Topiraktagi suudin barin osimlik kabillau mumkin emes. Osimlik kabillay almagan topirakta 
kalgan suudi suudin oli zapasi dep ataydi. Topiraktagi suudin oli zapasin osimliktin soliu  
koefitsentin aniklau arkali biliuge boladi. 
 Shakada osirilgen osimlik bir neshshe kun suugarilmastan saya jerge koyiladi. Osimlik 
soligannan keyin ol kaytip turgor xalatina kaytpaytuginin bilgennen keyin Topiraktagi suudin 
mugdari kadimgi metod penen aniklanadi. Amerika ilimpazlari L.Briggs xam G.Shants(1912 ) 
osimliklerdin soliu koefitsenti osimlik turine baylanisli bolmastan topirak tiplerine baylanisli 
degen. Kumli topiraklarda osimlik kabillay almaytugin suu mugdari az boladi ilayli topiraklarda 
kop mugdarda osimlik ala almaytugigin suu boladi sebebi suudin ozine bekkem uslap turatugin  
boleksheler bul topirakta kop boladi.  
S.M. Dolgov(1948)topirakta ush turli formadagi suudi ajiratkan.  
1.      Erkin suu( gravitatsiyalik xam kapilyarlik)Bul suular topirakta gravitatsiyalik xam 
kapilyarlik kush jardeminde saklanadi. Osimlikler bul suudi erkin xalinda ozlestiredi. 
2.      Sorbtsiyalangan  suu( baylangan plennaga uksas gidratsiyalik) Bul tiptegi suular topirakta 
sorbtsiyalik kush penen saklanadi xam kozgaladi.Sorbtsoyalangan suu bekkem baylanskan xam 
azzibaylanskan  bolip ekige bolinedi.Bbekkembatslanskan suu osimlik kabillay almaydi. Azzi 
baylanskan suudi osimlik tolik ala aladi. 
3.       Parga  usagan  suu.Topirakta  juda  az  mugdardagi suu par payda etedi.Parga usagan suu 
osimlikti suu menen taminleuge  katnaspaydi. Ol suu puulaniui mumkin onin uliuma massasi 
topirak massasinan 0.001 % kem.                                     Suudin jagdayi onin topirakta 
xareketshenligine ulken tasir etedi. Erkin suu topirakta uzliksiz tarmakti payda etedi(funikulyar 
suu). F.Sekera topirakta suu biologiyalik jaktan paydali yamasa paydasiz boliui mumkin degen. 
            Transpiratsiya xakkinda tusinik. 
Osimliktin suudi paydalandiriui transpiratsiya dep ataladi.Transpiratsiya tiykarinda 
puulandiriudin funktsiyalik protsesi jatadi. Bul belgili Dol`ton formulasi menen aniklanadi. 
       V=( F-f) 760/P *S           K-puulaniu koefitsenti 
                                               F- 
Puulaniu 
serpimligi               
f- Puudin taminleniuinde uaktinda serippeligi                                                                       
   P-Baykalkan brometrdegi sinap baganasi                                                                           S-
Puulaniushi betinin kolemi                                                                                                V- 
Uliuma kolemi. 
Bul formulalardan transkripsiya protsesinin atmosperada suu puuina toyinbaganligina tuuri 
ekenin koremiz.Bilayinsha aytkanda xaua kansha kurgak bolsa puulaniuida sonsha kushli 
boladi.Dol`nnin formulasi jabik jay ishindegi puulaniuga kollaniladi.sonnan baslap puulaniu 
tagida kusheyedi. Sonin ushinda Dol`gonnin formulasi menen puulandiudi shamalap esaplauga 
boladi. 
Transpiratsiya tezligi xauanin suui menen  toyingan darejesine baylanisli boladi. 
Temperatura kansha jokari bolsa sonsha darejede par menen kenislik toyingan boladi. Orta Aziya 
klimatinda jazda Evropa zonasina karaganda suu pari juda kop boladi. 
  Transpiratsiyanin osimlik ushin axmiyeti 
Osimlik kun energiyasin kabillau uaktinda( foto sintez protsesinde) kushli turde kizadi. 
Transpiratsiya protsesi osimlikti suuitip otiradi. 

---

Toanspiratsiyalar  tsitoplazmanin suu menen ooyiniuin  kasiyetin onin zat almasiuin aktiplestirip 
osimliktin bir tepte rauajlaniuin taminlep otiradi.Transpiratsiya natijesinde zatlardin tamirdan 
japiraklarga  xam osiu tochkasina kozgaliu taminenedi.Osimlik ustindegi tesiksheni aship jauip  
bul protsesti tartipke saladi. Transpiratsiya protsesi fizialogik protses esaplanip ulen axmiyetke 
iye bolip otiradi. 
 
Osimlik japiragi yamasa shakasi kesilip sol uakitta  torsiman tarizde olshenedi 1-min keyin tagi 
olshenedi
 
Japirakka 5 % xlorli kobalt eritpesi sindirilgen suusizlangan fil`tir kagazi jabiladi.Bul 
uakitta transpiratsiya protsesinde kagaz roza turine ozgeredi. Eger kagaz kansha darejede kizgish 
tartsa sonsha darejede protses kushli otken esaplanadi.
 
      Transpiratsiya  tezligi.  Belgili  uakit ishinde ishinde  puulangan suudin mugdari menen 
olshenedi.Parlangan suu gramda uakit birligi saat penen olshenedi .Bir saat uakittin ishinde 1 
gram japirak yamasa 1 dm  2 japirak  kansha gramm suudi saripladi.Transpiratsiya tezligi 0.1 g 
nan  2.4 g ga shekem suudi 1 g massadagi japirak  bir saat ishinde paydalanadi. 
  Transpiratsiya eki turli boladi: Ustitsa tesiksheler jardeminde xam kutikula jardeminde.  
Eriktin jas japiraklari kutikula jardeminde 73 %  suu transpiratsiyalap  ustitsa jardeminde 27 % 
suudi parlandiradi. Kartaygan japiraklardi 22.7% kutikula jardeminde 77.8% ustitsa jardeminde 
suudi kollandiradi. Kutikulanin bekkemligi xam onin suu otkizgishliginin  kemeyiui japirak 
kartaygan sayin artip baradi. 
Transpiratsiya intensivligi .Ustitsa jardeminde tartipke salinip turadi. Ustitsa apparati eki ashilip 
joyilip turatugin kletkadan ibarat boladi. Bul kletkalar xloroplastka iye boladi.Usi plastidlerde 
xor ferment almilze  tartibinen kantka aynalatugin  kraxmal toplanadi. Kraxmaldin kantka 
aylaniu dauirinde kanntin suudi ozine tartiuina baylanisli kletka turgor xalatka keledi xam osmos 
basim kusheyedi natijede ustine tesiksheler ashiladi. 
Kanntin kraxmalga otiu uaktinda kletkalar suudi jogaltip ustindegi tesiksheler ashiladi. 
Kanntin kraxmalga otiu uaktinda kletkalar suudi jogaltip ustindegi tesikleri jabiladi. Solay etip 
ustinde tesikshenin lmasip jabiliuinan kraxmal kantka. Kant kraxmalga aynaladi. Ustitsa 
tesiksheleri kletka 1.5 %  suudi  jogaltkansha ashik bolip. Keyin jabiladi. Jaktilik ustinde 
tesikshelerdin ashiuga tasir etse karangilik tesiklerdin jabiliuina alip keledi. 
Kunnin issi uakitlarinda transpiratsiya ustinde tesikshesizde otiui mumkin. Metiorologiyalik 
fontor ( issilik. Samal  xauanin igalligi) Japirak mezofillerinde tez arada suudin puulaniuina alip 
keledi. 
Ustitsa tesiksheleri 1kvadrat mm japirakta bir neshshe 100 dn 1000 ga  shekem jetedi. Kopshilik 
karangiga shidamli agashlarda (emen  kayin  terek  t. b) Ustitsada tesiklerdi japiraktin tomengi 
jagina jaylaskan. 
                 Osimliktin kseremorf strukturasi. 
Osimliktin jokarisinda jaylaskan japiraklardin kletkalari juda mayda bolip kop ustitsalardin 
jaylasiui xam juda tigiz tor tamirlaskanligi menen  kraxmallardan japiraklardagi bunday 
ozgeshelik kseremorf strukturasi dep ataladi 
V. R Zelenskiy(1904) jokari eriytugin japiraklardin xam tomengi    japiraklardin suu menen 
taminleniuin uyrendi. Jokarigi  japiraklar  tomengi japiraklarga karaganda suu menen kem 
taminlenedi bul janalik  Zalenskiy nizami degen atak aldi. Usigan tiykarlanip osimliklkrdegi 
kseremorf strukturasinin kaliplesiui menen karpiratsiyanin  tomenleuin kozde tutkan. N. A 
Maksimov bunday koz karastin duris ekenligin oz miynetinde dalillep jokaridagi japiraklar 
tomendegi japiraklarga karaganda suudi kem parlandirmay  kerisinshe olardan anagurlim 
darejede kop parlandiratuginin korsetti. Usigan baylansli xazirgi uakitta  osimliklerdegi 
kseremorf jagdaydi transpiratsiyanin paseyiui  tomenleui ushin bolgan jagday dep karamastan 
osimliklerdin suusizlanip kaliuina beyimlesiu dep karaldi. B.A. Keller  dala jagdayinda osetugin 
osimliklerdin transperaiyasi menen togayda osetugin osimliklerde 
           
Lektsiya №7-8-9 
 
Fotosintez 
      Jobasi: 

---