Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

arttirg`an menen de effektivli bolmaydi. S
3
 o`simliklerde temperatura 25-35 
0
S a`tirapinda 
boladi. SO
2
 din` kontsentratsiyasinin` artiwi jaqtiliq intensivliginin` artiwina baylanisli bolip, 
fotosintezdin` tezliginin` artiwina alip keledi. Jaqtiliqtin` intensivliginen basqa onin` sipat 
qurami da u`lken a`hmiyetke iye. Qizil nurlar ta`sirinde fotosintez intensivligi en` joqari boladi. 
Sebebi qizil nurdin` 1 kvantinin` energiyasi 176 kDj mol`=42kkal mol`.Xlorofill molekulasinin` 
birinshi qozg`alisin singlet (kozgalgan) jag`dayina o`tiwge jeterli boladi. Ko`k nurdin` 1 kvant 
energiyasi joqari (293 kDj mol`= 70 kkal mol`) boladi. Ko`k nurdi jutqan xlorofill singlet 
qozg`alistin` en` joqari shegarasina jetedi, bul qabillang`an artiqsha energiya issiliq energiyasina 
aylanadi. Qizil nur quyash radiyatsiyasi  kuraminda udayi boladi. 
Ko`k ha`m qizil jaqtiliqta o`sirilgen o`simliklerdin` fotosintez produktalarinda 
ayirmashiliqlar boladi. 
Ko`k nurda o`simliklerde qosimsha uglevod ta`biyatina iye bolmag`an zatlar payda boladi 
alanin, aspartat, malat, tsitrat t.b. Qizil nurda qisqa jaqtilandiriwdin` o`zinde(1-minut) kraxmal 
payda boladi. Ajiratip aling`an xloroplastlarda ko`k ha`m qizil nurlar ta`sirinde kraxmaldin` 
payda boliwi aniqlang`an. Qizil nurg`a 20 % qana ko`k nur qosilsa fotosintezdin` tezligi artadi. 
Bul fotosintezding fotoximiyaliq stadiyasinin` ko`k nur ta`sirinde basqariliwin ko`rsetedi. 
SO
2
  kontsentratsiyasinin` ta`siri. 
SO
2
 fotosintez protsessi ushin tiykarg`i kerekli zatlardin` biri esaplaniladi. Hawada onin` 
mug`dari 0.03% .Atmosferada SO
2
 nin` mug`dari 10 esege (0.3%) asqanda fotosintezdin` 
intensivligi eki esege artadi. SO
2
an baylanisli evolyutsiyanin` da`slepki etaplarinda fotosintez 
protsessi joqari kontsentratsiyali SO
2
 ortalig`inda bolg`an. O`simliklerdi qosimsha SO
2
 menen 
teplitsalarda, issixanalarda , jabiq xanalarda aziqlandiriw o`nimdarliqtin` artiwin k6sheytedi. SO
2
 
assimilyatsiyasi onin` xloroplastlarg`a kiriwi tezligine de baylanisli. Japiraq ustitsalari ashiq 
bolg`anda japiraqtin` 1-2 % bet ko`lemin iyeleydi. №alg`an bo`legi kutikula menen qaplang`an, 
onnan SO
2
 nin` o`tiwi qiyin. SO
2
 mug`dari da, japiraq ustitsalarinin` ashiliwi ha`m jabiliwi da 
fotosintezdin` barisina ta`sir etedi.  
 
Temperaturanin` ta`siri. 
Tiykarg`i fotofizikaliq protsessler temperaturag`a baylanisli bolmaydi, tek g`ana fotosintetik 
fosforlaniw protsessleri temperaturag`a sezgir boladi. Fotosintezdin` temperaturag`a baylanisli 
iymek sizig`i bir to`be menen (shin` ) belgilenedi ha`m onda u`sh tochkani ajiratiwg`a boladi  
minimal, optimal, maksimal. Fotosintezlewshi to`men temperatura arqa ken`islikte o`siwshi 
qarag`ay, elkag`a -15
0
 S dan -5
0
 S 0. aralig`i bolsa, tropik o`simlikler ushin +4-8
0
S boladi. 
Ortasha klimatta o`sken o`simlikler +20-25
0
 S ta fotosintezdin` maksimal ko`rsetkishine iye 
boladi. Temperaturanin` 40
0
 S qa asiwi tez arada protsesslerdin` to`menlewine alip keledi. Bir 
qansha sho`listan o`simlikleri 58
0
 S qa shekem fotosintez protsessin alip baradi. Karboksilleniw 
reaktsiyasi, fruktozo-6-fosfattin` saxarozag`a aylaniwi, saxarozanin` japiraqlardan basqa 
organlarg`a tasiliwi temperaturag`a j6da` sezgir boladi.
 
Suw rejiminin` ta`siri. 
Suw fotosintezde oksidleniwshi substrat ha`m kislorod istochnigi sipatinda qatnasadi. Budan 
basqa japiraqtin` suwg`a toying`anlig`i ustitsalardin` ashiliw da`rejesin belgileydi. Japiraqlar 
suwg`a toliq toyinsa ustitsalar jabiladi ha`m fotosintez intensivligi pa`seyedi. Qurg`aqshiliqta 
japiraqtin` suwdi ko`p jog`altiwi ustitsalardin` jabiliwina alip keledi, sebebi japiraqta abstsioz 
kislotasi ko`beyip ketedi. Suwdin` jetispewshilik waqti uzaysa kletkada tsiklli ha`m tsiklsiz 
fotosintetik fosforlaniw pa`seyedi, toqtaydi. Japiraq onsha ko`p emes suw jetispewshiligine 
ushirasa, ustitsalar ashiq bolsa, en` joqari fotosintezge iye boladi.
 
Mineral aziqlaniwdin` ta`siri. 
O`simliklerde fotosintetik apparattin` normal islewi ushin makro ha`m mikroelementler menen 
ta`miynleniwi kerek. Mineral aziqlaniw elementleri fotosintetik apparatinin` d6zilisinen baslap, 
olarda bolatug`in barliq protsesslerge qatnasadi.
 
Magniy-xlorofill sostavina kiredi. ATR sintezinde karboksilleniw ha`m NADR nin` 
qaytariliw reaktsiyasina qatnasadi. 

---

Temir-qaytarilg`an halinda temir xlorofill, tsitoxrom ha`m ferrodoksinlerdin` biosintezi 
ushin kerek. Temirdin` jetispewshiliginen tsiklli ha`m tsiklsiz fotofosforlaniw, fotosintetik 
apparattin` strukturasinin` buziliwi ko`rinedi. 
Marganets-suw fotolizine qatnasadi. SO
2
an baylanisli bul elementtin` jetispewshiligi 
fotosintez intensivligine tikkeley ta`sir etedi. 
Mis-plastotsianin kuramina kiredi. Ol fotosintezdin` jaqtiliq fazasinin` normal o`tiwi ushin 
kerekli komponent. Mistin` jetispewshiligi fotosintez intensivligin keskin ku`sheytedi. 
Azot-xlorofill quraminda boladi. Barliq elektron trnnsport shinjirinin` komponentleri azotli 
birikpeler esaplaniladi. 
Fosfor-fotosintezdin` jaqtiliq ha`m qarang`iliq fazalarinda qatnasiwshi komponentler 
quramina kiredi. Onin` jetispewshiligi bul protsesslerdin` buziliwina alip keledi. Artiqsha fosfor 
fotosintez tezligin tormozlaydi. 
Kaliy-jetispese fotosintezdin` intensivligi ha`m basqa protsesslerdin` pa`seyiwi ko`riledi. 
Xloroplast granlarinin` strukturasi buziladi, ustitsa jaqtiliqta jaqsi ashilmaydi, japiraqtin` suw 
rejimi buziladi, ha`m fotosintezdin` barliq protsessleri buziladi. Solay eken kaliy fotosintezdin` 
ionli regulyatsiyasinda ko`p funktsionalliq rol`di atqaradi. 
Kislorod-fotosintez aerob jag`dayda boladi. Ortaliqta kislorod mug`darinin` artip ketiwi 
unamsiz ta`sir etedi. Sobiliqli o`simliklerde kislorod mug`dari 21% ten 3% ke shekem 
kemeygende fotosintez intensivligi artqan, ma`kkede onday o`zgeshe bayqalmag`an. 
Kislorodtin` joqari kontsentratsiyasi 25-30% fotosintezdi pa`seyttirgen. Oni Varburg effektisi 
dep ataydi. Bul ha`diyseni to`mendegishe t6sindiredi. 
1. O
2
 partsial basimnin` artiwi ha`m SO
2
 nin` kontsentratsiyasinin` pa`seyiwi foto dem 
aliwdi aktivlestiredi. 
2. O
2
  RDF- karboksilaza aktivligin pa`seytedi. 
3. O
2
 fotosintezdin` birlemshi qaytarilg`an produktin okislew m6mkin. 
Fotosintezdin` sutkaliq ha`m ma`wsimlik jedelligi
. 
Sirtqi ortaliq faktorlari fotosintezge birlikte ta`sir etedi. A`sirese jaqtiliq, temperatura ha`m 
suwdin` mug`dari kushli ta`sir etip olardin` ku`n dawamindag`i o`zgerisine qaray fotosintezdin` 
ku`nlik jedelligi aniqlanadi. 
Azanda ku`n shig`a baslawdan fotosintezde baslanadi. Ku`n ortasina shekem fotosintez 
jedelligi arta beredi. Sebebi jaqtiliq ha`m temperaturanin` artip bariwi bug`an sebep boladi. En` 
joqari fotosintez ku`n ortasinda ko`rinedi. Keshke qaray tag`i da fotosintez tezligi to`menlep 
baradi, yag`niy bug`an da temperatura ha`m jaqtiliq o`zgeriwi sebep boladi. Fotosintezdin` bul 
tipine bir to`men, bir maksimumli dep ataladi. Bunday fotosintezdin` bir to`beli tipi   orta 
klimatta o`setug`in ko`pshilik o`simliklerde ushiraydi. Fotosintezdin` ekinshi tipine eki to`beli 
(maksimumli) dep ataladi. Bul tip ju`da` issi klimatlarda o`setug`in o`simliklerde ushiraydi. Bul 
klimatta o`sken o`simliklerde azanda jaqtiliq tu`skennen fotosintez baslanip, saat 10-11 lerde en` 
joqari shegine jetedi. Bul waqitlari o`simlik en` qolay jaqtiliq, temperatura ha`m suw menen 
ta`miynlengen boladi. Ustitsalar ashiq boladi ha`m SO
2
 nin` jutiliwi tezlesedi. Ku`nnin` orta 
bo`leginde (saat 13-14 lerde) fotosintez pa`seyedi. Sebebi usi waqitlari temperatura maksimal 
da`rejege jetip, suw azayiwi sebepli ustitsalar jabiladi. SO
2
 din` jutiliwi azayadi. Bunday 
ku`nnin` ortasinda fotosintezdin` a`stellesiwi yamasa toqtap qaliwi fotosintez depressiyasi dep 
ataladi. Ku`nnin` ekinshi yariminda fotosintez tag`a da tezlesip joqari shekke ko`terile basaydi 
ha`m keshke qaray tag`i  da pa`seyedi. Fotosintezdin` bul tipine eki to`beli dep ataydi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
  20 
 
 
 
 
  10 
 
 
 
0
 
 
 
 
СО
2
 àññèìèëÿöèÿñû 
Ìã äì
-
2
 Ñ
-
1
 

---