Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

1.  Jasil osimliklerdin biosfera ushin axmiyeti. 
2. Fotosintezding axmiyeti 
3. Fotosintezding kiskasha tariyxi  
4. Xloroplstlar xareketi. 
5.Fotosintezge  katnasatugin kletka strukturalari    xam    ondagi        pigmentler              
6.Fotosintezding jaktilik fazasi 
7..Fotosintezding  karangilik  reaktsiyalari 
8. Fotosintez protsessin baskariu.   
9. .Fotosintezge tasir etiushi faktorlar 
10.Fotosintezding sutkalik xam mausimlik jedelligi 
      Tayanish tusinikleri: 
  Pristli, Sheele,  Saks, Famintsin, Engel`man  tajiriybeleri. Timiryazev, Tsvet miynetleri. 
Plastidler, tilakoid, stroma, Nentskiy, Merxlevskiy, Vil`shtetter, Fisher, Vudvord 
miynetleri.Xlorofill, ksantofill, karotinoid, rodopsin, xromoprotein. Fotosistema, energiya 
migratsiyasi. Reaktsion oraylar. Elektron transportlari Z-sistema.  Fosforlaniu. Fotosintezding 
(karbon
3
)  S
3
 - joli, S
4
 -joli, SAM (kam) joli. Jaktida dem aliu, fotosintezde xloroplasttagi 
ozgerisler, kletkadagi ozgerisler, tkanlardagi oz ara tasir. Xloroplastlik  xam distantsiyalik tasir. 
Jaktilik tasiri. SO
2
 tasiri, temperaturaning tasiri, suu rejimi tasiri, mineral aziklik zatlar tasiri. 
Fotosintezding sutkalik intensivligi. 
         Baklau soraulari 
1. Fotosintezding adam xam uliuma tirishilik ushin xamiyeti nede? 
2. Fotosintezding tariyxi kashannan baslanadi xam oni kimler uyrengen? 
3. Fotosintezge katnasatugin  kletka strukturalari xam pigmentler kanday? 
4.Fotosintezding jaktilik fazasi kalay otedi? 
5. Fotosintezdin karangilik fazasi kanday jollar menen otedi? 
6.Fotosintezding  SAM joli degen ne? 
7.Osimlikting jaktida dem aliuining fotosintezge tasiri kanday? 
8. Osimlikte fotosintez protsesining tartipli turde alip bariliuina neler katnasadi? 
9.Fotosintezge kanday ekologiyalik faktorlar tasir etedi? 
10. Fotosintezding sutkalik xam mausimlik jedelligi kalayinsha otedi? 
        
Paydalanilgan adebiyatlar 
1.Kleyton R. Fotosintez. Fizicheskie mexanizmi i ximicheskie modeli . M. 1984g 
2. Libbert E. Fiziologiya rasteniy M. 1976g. 
3. Mokronosov A.G. Fotosinteticheskaya funktsiya i tselosnost` rastitel`nogo organizma. M.  
1981g. 
4. Mustakimov G. D. Usimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. Toshkent. 1995 y. 
5. Polevoy V. V Fiziologiya rasteniy. M. 1989g. 
6. Rubin B. A, Gavrilenko V. F Bioximiya i fiziologiya fotosinteza. M. 1977g. 
7. Sitnik K.M, Musatenko L, Bogdanova T. L Fiziologiya lista. Kiev.1978g. 
8. Fotosintez v 2x tomax . M. 1987g. 
9. Fiziologiya fotosinteza. M. 1982g. 
10.  Xlorofill. Minsk.1974g. 
11. Xoll D, Raok. Fotosintez. M. 1983.g. 
12.  Chayka M. T, Savchenko G. E Biosintez xlorofilla v protsesse razvitiya plastid. Minsk. 
1981g. 
13. Shaniyazov B .Osimlikler fiziologiyasi. N5kis. 1992j 
Jasil osimliklerdin biosfera ushin axmiyeti.
 
   Fotosintez-jaktilik  energiyasinan  paydalanip osimliklerding uglekislota xam suudan 
organikalik zatlardi payda etiui esaplanadi. 
   Fotosintez  natiyjesinde  planetada  energiyaning kop mugdari zapas xalina aylanadi. Jasil 
osimlikler fotosintez protsesinde bir jilda 100mlrd tonna organikalik zatlardi payda etedi. Olar 
170 mlrd tonna SO
2 
-ni assimilyatsiyalap 450x10
15
   kkal kuyash energiyasin ximiyalik 

---

baylanislar energiyasi turine aylandiradi. Bul protseste 130 mlrd tonna suu sarplanip odan 115 
mlrd tonna erkin kislorod payda boladi. Jasil osimlikler bir jil dauaminda atmosferaning 3% SO
2
  
zapasin xam okeanlardagi SO
2
  -ning 0,3%  zapasin jumsaydi. 
   Fotosintez  adamlarding  paydalanatugin  tiykargi energiya istochnigi esaplanadi. Xazirgi 
uakitlari adamzat aukat maksetinde fotosintetik produktlardi4 0,6-0,7% in kollanadi. 
   Fotosintez, osimliklerde onimdi payda etetugin organikalik zatlardi islep shigatin bolganliktan 
ulken axmiyetke iye. Osimliklerde onimdarlik fotosintezding jedelligi(intensivligi), 
osimliklerding dem aliuinan ustin bolganda gana toplanadi. Xarkanday  agrotexnikanik 
selektsiyalik jumislardi alip bariu menen osimliklerde fotosintezding onimdarligin asiriuga 
boladi. 
    Jerde osetugin osimlikler jil sayin 10   kilokaloriyaga iye bolgan jaktilik nurin assimilyatsiya 
produktlarin islep shigiuga jumsaydi. Xarbir sm   maydanga iye bolgan jer ustine jil sayin 100 
kkal kuyash energiyasi nuri tusip, soning 0,03 kkal energiyasi osimlikler tarepinen assimilyatsiya 
protsesine jumsaladi. 
  Jerdegi tirishilik ushin eng ulken energetikalik axmiyetke iye bolgan, osimliklerdegi fotosintez 
dep atalatugin bul protsess 18-asirding  ekinshi yariminan baslap kop gana ilimpazlarding 
dikkatin ozine audarip keldi. Sogan baylanisli mektep okiushilari fotosintez tusinigine iye boliu 
ushin botanika okiulik kitabina bolek tema bolip kirgizilgen.  
Tau shinglarinda taslarding 6stinde ulken tereklkrding osiui ayemgi zamannan beri adamlardi 
tanglandirip kelmekte. Ayirim ilimpazlar S. Geyls, I .N`yuton xam M. Lomonosovlar.  
Osimlikler ozlerine aziklik tayarlauding kop bolegin xauadan aladi degen pikirdi aytip, 
osimliklerding xauadan aziklaniui degen ideyaning kaliplesiuine tiykar saldi. 
   Fotosintez boyinsha daslepki tajitiybe angliya ximigi Djozef Pristli tarepinen 1774-jili koyildi. 
Ol xaua kirmeytugin shiyshe kalpakting ishine tishkandi jiberip natiyjesin baklagan. Tishkan 5 
saattan keyin olgenin korgen. Baska shiyshe kalpakka tishkan menen birge nazbay guldi 
koyganda tishkannin olmey kalganin baklagan. Bul tajriybenin juumaginan ol xayuan ozinin 
dem aliui menen xauani pataslap, tirishilik ushin  jaramsiz etedi, al osimlik bolsa ozinin dem 
aliui menen xauani jaksilaydi degen tusinikke iye boldi. 1776- jili Shved ximigi K.V.Sheele 
Pristli din tajriybesin kaytadan koyip korgende, osimlikte xauani xayuanatga usap pataslap 
tishgannin azanga shekem olip kalganin koredi. Bul tajriybe uksas  bolsada olardin juumaginin  
xar turli bolip tamamlanganliginin sebebin 1779 jili Gollandya ilimpazi Ingenxauz tusindirip 
berdi. Ol Pristlidin tajriybeni jaktida koyganligin, Sheele tajriybeni jakti jeteri jagdayda 
islemegenin korsetip, jasil osimliklerdi jakti tasirinde kislorod bolip shigaratuginin, al karangida 
jasil osimlikler olardin tamirlari bolsa karangida da xam jaktida da dem alganda xayuanatka 
uksap kislorodti jumaytuginin tusindirip berdi. 
Shveytsariya tabiyat izertleushisi Jan Senebe 1782 -jili osimlik jaktida kislorod shigarip 
koymastan, pataslangan xauani da, yagniy SO
2
 da jutatuginin anikladi. 
Frantsuz ximikleri P. J. Pel`t`e xam J. Kvantu 1817- jili japiraktan jasil pigement ajiratip oni 
xlorofill dep atadi (grekshe xloros-jasil, fillon-japirak). Keyinshelik bul pigmenttin 
xloroplastlarda jaylasatugini anik boldi. 1865- jili nemis ilimpazi Yu. Saks jaktida japiraklarda 
kraxmal payda bolatuginin xam onin xloroplastlarda jaylasatuginin anikladi xam tajriybede 
korsetip berdi. A. S. Famintsin xam T. V. Engel`man xloroplastlarda kraxmaldin tik tusken jakti 
t1sirinde juda tez payda bolatuginin, natiyjede xloroplaslardan kislorod bolinip shigatuginin 
spirogira osimligi menen koyilgan tajriybeden korsetip beredi. 
Fotosintez protsessine jaktinin tasiri joninde Amerika fizigi Dj Drepper, Yu. Saks xam V. Pfeffer 
tajriybeler islep, olar jokari fotosintez sari nurlar tasirinde boladi degen juumakka keledi. Al 
xlorofil bolsa spektording kizil xam kok nurlarin jutatugini anik edi. 
K. A. Timiryazev Drepperdin tajriybesinin metodikalik jaktan duris emes ekenligin ozinin 1875- 
jili jaklagan  (Jaktilikting osimlikler tarepinen ozlestiriliui) degen doktorlik dissertatsiyasinda 
dalilledi. K. A. Timiryazev gaz analiz metodi jardeminde fotosintez protsessi kuyashtin kizil 
nurlari tuskende bolatuginin korsetti. Xam fotosintez protsessindegi nizamlikti tomendegi 3 
jagday menen taripledi. 

---