Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

1. Xlorofill tarepinen kabillangan nurlar tek gana fotosintez protsessine katnasadi. 
2. Fotosintez kabillangan nurlarga proprotsional boladi. 
3. Fotosintez protsessine osimlik tek gana azgantay mugdardagi kabillangan energiyani jumsaydi 
1-3% shekem. 
Solay etip kuyashtin nur energiyasi xloroplastta uglevodlardin ximiyalik energiyasina 
aylanatuginin korsetedi.  
Fotosintez boyinsha K. A. Timiryazevten baska M. S. Tsvet, V. N. Lyubimenko, S. P. Kostichev, 
N. M. Gaydukova, V. A. Brilliant, A. N. Terenina, A. A. Nichiporovich, D. N. Sapojnikov, O. 
Varburg, M. Kal`vin, D. N. Arnon, E. Rabinovich xam baskalar jumis isledi.  
Xlorplastlar xareketi 
     Osimlik  kletkalari  ushin  xarakterli  organoidtin biri plastidler esaplanadi. Olar eki 
membranadan turatugin sopak organoid. Plastidler rensiz ,( leykoplast) xam renli( xloroplast, 
xromoplast) bolip bolinedi. Fotosintez protsessin xloroplastlar alip baradi. Xloroplast sopak 5-10 
mkm uzinlikta xam diametri 2-3 mkm boladi. Japiraktin bir kletkasinda 15-20 xam onnan da kop 
xloroplast boladi. Suu otlarinda 1-2 ulken xloroplast boladi. Xar kanday plastidlarga uksas 
xloroplastlarda 2 membranadan turadi. Plastidanin ishki gomogen ortaligi stroma dep atalip, 
onda jaylaskan katlamlar tilakoid granalari delinedi. Tilakoydlar membranasinda jasil pigment 
xlorofill, sari xam kizil pigmentler karotinoidlar, zapas energiyalar boladi. Bioximiyalik sintezler 
xam olardin uglevodlarga aylaniui xloroplast stromalarinda boladi. Stromada kraxmal da 
toplaniui mumkin. 
Osimliklerdegi pigmentelr fotosintezleushi apparattin en axmiyetli komponenti 
esaplanadi osimlik pigmentin uyreniu M. S. Tsvettin1901-1903-jildagi adsorbtsiyalik 
xromotografiya usilin engizgennen baslap jedellesti. Xromotografiyalik usil menen M. S. Tsvet 
xlorofilldin eki A xam V turin ajiratti. Xlorofill birinshi ret kristall turinde oris botanigi I. P. 
Borodin tarepinen 1883- jili alindi. Pol`sha botanikleri M. Nentskiy 81m L. Marxlevskiyler 
xlorofill tiykarin porfirin shenberi iyeleytuginin korsetedi xam olar xayuanlardagi  gemoglobin 
pigmenti menen osimliklerdin xlorofili bir-birine uksas ekenligin aniklaydi. Xayuanatlar 
gemoglobininde temir bolsa osimliklerde magniy jaylaskan. 
Nemets ximigi R. Vil`shtetter 1904-1914-jillari xlorofill A-S
55
N
72
O
5
N
4
Mg xam xlorofill 
V-C
55
H
70
O
6
N
4
Mg nin apiuayilaskan kuramin anikladi. Nemets bioximigi G. Fisher 1930-1940- 
jillari xlorofilldin strukturalik formulasin tolik anikladi. 1960 jili amerikali ximik R. B. Vudvord 
xam nemets ximigi M. Shtrel` xlorofilldi jasalma turde sintezledi. Xlorofill - xlorofillin di karbon 
kislotasinin kuramali efiri bolip, onin bir korboksil gruppasi metil spirti kaldigi, ekinshisi bir 
atomli sheksiz fitol spirti kaldigi menen birikken.  
 
 
 
MgN
4
OH
30
C
32
 
 
                 Xlorofillin 
 
 
         C
32
H
30
ON
4
Mg 
 
                Xlorofill a 
 
 
C
32
H
28
O
2
N
4
Mg 
 
                Xlorofill b 
 
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
32
 
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
39
 
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
39
 

---

Xlorofillde magniydi aniklau ansat. Xlorofilldin spirt eritpesine k6shsiz duz yamasa baska 
kislotani kossa darxal magniy ajiraladi. Eritpe konir-sari renge donedi. Xlorofillsiz magniy 
feofitin dep ataladi.  
 
 
 
 
 
 
         C
32
H
30
ON
4
Mg                        + 2HCl
   C
32
H
32
ON
4                                       + 
MgCl
2
 
  
           Xlorofill a                                  Feofitin 
 
Feofitin molekulasina kanday  da bir metalldi tasir etkizse onda metall organikalik baylanis 
kayta tiklenedi. Bunin ushin feofitinge uksus kishkil mis yamasa uksus kishkil tsinkti kosip 
kizdiriladi. Tsink yamasa mis xlorofill molekulasina kirip eritpe kayttan jaslir renge enedi.  
     
 
 
C
32
H
32
ON
4                             
+  (CH
3
COO)
2
Cu
  C
32
H
30
ON
4
Cu                                                   + 2CH
3
COOH  
 
       Feofitin              uksus kishkil mis              Magniy  mis penen     Uksus 
                                                                            almaskan xlorofill a    kislota 
 
 
Barlik fotosintezleushi osimliklerde xam suu otlarinda sonin menen  birge tsian 
bakteriyalardinda xlorofill a boladi. Xlorofill b jokari darejeli osimliklerde jasli suu otlari xam 
evglenalarda boladi. Konir xam diatom suu otlarinda xlorofill b nin ornina xlorofill S , al 
kopshilik kizil suu otlarda xlorofill D boladi. Fotosintezleushi bakteriyalarda 
fotoreduktsiyalaushi bakterioxlorofiller tabilgan. Jasil osimliklede xlorofilldin payda boliui ushin 
tomendegi jagdaylar kerek. 
1. Jasil renge enetugin proplastida boliui kerek. 
2. Jakti nuri  boliui kerek. 
3. Temir duzlari boliui kerek. 
4. Kolayli temperatura  
5. Xauada kislorod jeterli boliui kerek. 
   Xlorofill a katti xalinda kara rendegi amorf zat, onin balkiu temperaturasi 117-120
0
 S. Xlorofill 
etil spirtinde jaksi eriydi, suuda uliuma erimeydi. Xlorofill a eritindisi kok-jasil renge iye, 
xlorofill b sari jasil renge iye boladi. Xlorofillerdin en kop jakti jutiui spektorlik kizil xam kok 
bolegine  tuuri keledi. Xlorofilldin a gruppasi spektordin 660-663 nm. uzinliktagi kizil, 428-430 
nm uzinliktagi kok nurin jutadi. Xlorofill b 642-644 nm uzinliktagi kizil, 452-455 nm uzinliktagi 
kok nurdi jutadi. Xlorofiller kizil xam sari nurlardi xalsiz jutadi, jasil xam infrakizil nurlardi 
ozine kabillamaydi.  
Fikobilinler olarding strukturasi xam kasieti 
     Kok-jasil suu otlari, tenizdin kizil suu otlari xlorofill a xam karotinoidlardan baska fikoeritrin 
pigmentine iye boladi. Fikoeritrinlerdin ken tarkalgani-fikoeritrobilin xam fikotsianobilinler. 
Fikoeritrobilinler suu otlarinda fikotsianobilinler kok-jasil suk otlarinda boladi. Fikoeritrinler 
kuram bolegine karay bauir pigmentlerine kiredi. Bul ashik shinjirdagi tetrapirrol ozinin 
kuraminda magniy yamasa baska da metal atomin xam fitoldi uslamaydi.  
Fikobilinlerdin xlorofillerden ayirmashiligi sonda, olar bekkem kovalent baylanislar 
menen baylaniskan. Globulin beloklardin fikobillinproteynlerdin xromofor gruppasi 
esaplanailadi. Fikobilliproteynler 3 ke bolinedi.  
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
39
 
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
39
 
COOCH
3
 
 
              
COOC
20
H
39
 
COOCH
3
 
 
 
COOC
20
H
39
 

---