Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

1. Fikoeritrinler - 498-568 nm uzinliktagi nurlardi jutatugin kizil rendegi beloklar. 
2. Fikotsianinler - 585-630 nm uzinliktagi nurlardi jutatugin aspan kok beloklar. 
3. Allofikotsianinler - 585-639 nm uzinliktagi nurlardi jutatugin aspan kok beloklar. 
Fikobiliproteynler suuda eriydi. Olar suu osimlikleri kletkalarinan fotosintezleushi 
lamellalarinin sirtindagi granulalarda jaylaskan. 
4.   Karotinoidlar 
Barlik osimliklerding xloroplastlarinda kizil, kongir, sari rengdegi mayda eriytugin 
pigmentler boladi. Olardi karotinoydlar dep ataydi. Olar geshirde bolatugin xromoplastlar 
kuramina da kiredi. Jasil japirakta adette karotinoydlar xlorofill menen bolganliktan belgisiz 
bolip turadi. Guz keliuden xlorofill buzilgannan keyin japiraklar sari xam kizil rengge donedi. 
Karotinoidlar bakteriyalar xam zamariklar tarepinen de sintezlenedi. Xazirgi uakitta 400 ge jakin 
karotinoidlarga kiretugin pigmentler belgili. 
   Karotinoidlarding  kurami  Vil`shtetter  tarepinen uyrenilip 1920-1930 jillar arasinda oning 
strukturasindagi tiykargi pigment gruppalari aniklandi. Karotinoidlarding jasalma sintezi 1950-
jili P. Karrer laboratoriyasinda islendi. Karotinoydlarga ush turli gruppadagi birikpeler kiredi. 
1. Kongir yamasa kizil pigmentler karotinler(S
40
N
56
)  
2. Sari ksantofiller (S
40
N
56
O
2
 xam S
40
N
56
O
4
)  
3. Karotinoid kislotalari - karotinlerding okislengen produktalari S
20
N
24
O
4
 - kvertsitin, ol eki 
karboksil gruppaga iye. 
Karotinoidlar xam ksantofiller xloroformda, benzolda, serouglerodta xam atsetonda jaksi 
erydi. Karotinler petroleyniy efirde, dietilefirde jengil eriydi, birak metanol menen etanolda 
derlik erimeydi. Ksantofiller spirtte jaksi erip petroleyniy efirde az eriydi.  
Jokari darejeli osimliklerding xam suu otlarining plastidalarinda 
  -karotin, lyuteyin, 
vialoksantin xam neoksantinler boladi. Karotinlerding sintezi atsetil SOA dan baslanip, mevalon 
kislotasi, granilgeranilpirofosfat arkali karotinlerding baslamasi bolgan likopinge shekem dauam 
etedi. Karotinoidlar sintezi karangida baslanip jakti tasirinde sintezi tezlesedi. 
Karotinoidlar kok-fiolet xam kok nurlardi ozine singiredi. Karotinoidlar xlorofillge uksap 
fotosintetik membrananing lipidleri xam beloklari menen kovalentsiz baylaniskan. Karotinoidlar 
fotosintezleushi organizmlerding pigmentlerining tiykargi komponetlerining biri esaplanadi. Olar 
bir kansha tiykargi funktsiyalardi atkaradi.  
1.Kosimsha pigment esabinda nurdi jutiuga katnasadi 
2.Xlorofill molekulalarin kaytimsiz fotookisleniuden saklaydi. 
Karotinoydlar fotosintez uaktinda kislorod aylanisina katnasiui mumkin.Karotinoydlar 
osimliklerde fotosintezge katnassiz baska da funktsiyalardi atkariui mumkin. Olar gul japiraklari 
xam miyuelerding renin beredi. Karatinoydlardan kelip shikkan vitamin A, ksantoksinler, ABK 
(abstsioz kislotasi) ga uksap biologiyalik aktivlikke iye  boladi. Xromoproteyn rodopsin galofill 
bakteriyalarinda nurdi jutip N
+ 
pompasina uksas funktsiyani atkaradi. Bakteriorodopsin 
xayuanlarding koriu analizatorining radopsinine uksas funktsiyani atkaradi.  
Solay etip, fotosintez protsessin alip baratugin xlorofill xam ogan katnasatuigin baska da 
pigmentler osimliklerding tirshiligi ushin ulken axmiyetke iye boladi. Karotinoidlar xlorofillding 
buziliuinan saklap turadi. Baska pigmentler kosimsha pigmentler esaplanadi.  
Fotosintezding jaktilik fazasi 
   Fotosintezding jaktilik fazasinda kosimsha pigmentlerding katnasinda xlorofill a molekulasi 
menen nur jutilip nur energiyasi ATR ning ximiyalik energiyasina xam kayta tiklengen NADPH 
ka transformatsiyalanadi. Bul protsessting bari fotoximiyalik aktivlikke iye bolgan xloroplast 
membranalarinda juzege keledi. Bul protsesseler kuramali fotofizikalik, fotoximiyalik xam 
ximiyalik reaktsiyalar turinde ekenligi xazir tolik aniklangan. 
Xloroplastlarding lamellasinda 5 turli kop kompanentli belok kompleksi boladi.  
1. Nur jiynaushi kompleks 
2. Fotosistema 1-(fs1) 
3. Fotosistema 2-(fs-2) 
4. Tsitoxrom kompleks, ogan tsitroxrom v 6 xam f tsitoxromi kiredi 

---

5. ATR sintezleude katnasatugin ATR aza kompleksi 
Bul komplekslerding bari bir-biri menen baylaniskan turde oz funktsiyalarin atkarip turadi . 
Fotosistemalar. 
Xloroplastlarda eki turli fotsistemaning bar ekenligin R. Emerson 1957-jili nurding xlorella 
fotosintezine tasirin uyrengen uakitta aniklagan. Ol fotosintez uaktinda nurding kvant shigimina 
tasirin uyrenedi. Fotosintezding kvant shigimi dep, jutilgan 1 kvant energiyaga, O
2 
yamasa 
baylaniskan SO
2 
nin ajiralgan mugdarin tusinemiz. Xlorella 660-680 nm tolkin uzinliktagi nur 
menen nurlanganda kvant shigimi jokari bolgan. Eger 700 nm nur menen jaktilandirsa 
fotosintezding astellesiui baykaladi. Xlorellani bir uakitta kiska 680 nm 81m uzin 700 nm kizil 
nurlar menen jaktilandirganda fotosintezding 
   effekti xar bir tolkin uzinliktagi kizil nurlarding 
tasirinen jokari bolgan. Bul kubilis 
Emmersonning kusheyttiriu effekti dep ataladi. Bul 
tajriybening juumaginan xloroplastlarga 2 pigment sistema tasir etetugin boliui kerek degen 
boljau kelip shikti. Emmersonning 2 pigment sistemasi degen boljaui keyingi jumislarda 
xloroplast membranalarinan eki turli belok kompleksi, fotosistema 1 xam fotosistema 2 ning 
ajiraliui menen tastiyiklandi. 
Fotosistema 1 de reaktsion oray retinde dimer pigment P
700  
(xlorofill a ning maksimum jutiu 
shegi 700 nm) xam fotosistema 1 ding aptenna komponenti rolin oynaushi xlorofill a
675-695
 
pigmentleri kiredi. Bul sistemada daslepki elektron aktseptori retinde xlorofillding monomer 
formasi xlorofill a
625 
(A
1
) ekinshi elektron aktseptori retinde A
2
 xam A
v
 (temirli kukirt beloklari - 
FeS)  katnasadi. Fotosistema 1 kompleksi nurding tasirinde suuda eriytugin FeS - ferodoksin (F
d
) 
belogin kalpine keltirip, miska iye bolgan suuda eriytugin plastotsianin (P
ts
) belogin 
okislendiredi.  
Fotosistema 2 belok kompleksi reaktsion oray retinde P
680 
ge iye bolgan xlorofill a ga xam 
antenna pigmentleri P
670-683 
 ke iye bolgan xlorofill a ga iye boladi. Bul fotosistemada daslepki 
elektron aktseptorlari fiofitin a (F
f
). Elektronlari FeS (Q
A
) menen assotsiyalangan daslepki 
plastoxinonga beredi,keyin ekilemshi plastoxinonga beredi.  
Fotosistema 2 ge kukirtli belok kompleksi kirip, olar suudi okislendiredi. Bul sistemaga P
680 
ushin elektron donori uaziypasin atkariushi Z kiredi. Bunda Mn, Cl xam Ca belgili xizmet 
atkaradi. Bul sistemada tsitoxrom V
559 
jaylaskan. Fotosistema 2 plastoxinondi (Pq) kalpine 
keltirip, O
2
 xam protondi ajiratiu menen suudi okisleydi.  
Fotosistema 1 xam fotosistema 2 ortasinda baylanistirishi zveno retinde plastoxinon 
fondlari, belokli tsitoxromli kompleks V
6
 - f xam plastotsianin xizmet kiladi. 
Evolyutsiya barisinda fotosistema 1 erterek payda bolgan. Ol xazir fotosintezleushi 
bakteriyalarda ushiraydi, olarda suuding fotolizi baklanbaydi. Soning ushin olarda elektronlar 
donori uaziypasin jaktilik faza ushin H
2
S, H
2
 xam CH
4
 iyeleydi.  
Pigment sistemalarinda energiyaning migratsiyasi.
Osimlik xloroplastlarinin` 
ha`r bir reaktsion orayina 200-400 shekem xlorofill tuwri keletug`inin Emmerson ha`m Arnol`d 
o`z ta`jriybelerinde ko`rsetken. Ol xlorofillerdin` funktsiyasin nurdi jutiwdan ha`m qizg`an 
energiyani reaktsion orayg`a jetkiziwden ibarat. Xlorofill a ha`m qosimsha pigmentler-xlorofill b 
korotinoydlar, fikobillinlerdin` molekulalari aptenna yamasa jaqti jiynawshi kompleksler 
quramina kiredi. Xloroplastlar lamellalarinan jaqti  jiynawshi xlorofill a ha`m v g`a iye bolg`an 
belok kompleksi ajiratilg`an. Ol da fotosistema 2 menen ha`m fotosistema 1 ha`m 2 ge kiriwshi 
antennali kompleks menen tig`iz baylanisqan. 
 
Xlorofill a ha`m b g`a iye bolg`an jaqti jiynawshi kompleks te xlorofill a eki yamasa  6sh 
formada qatnasadi. 660 ha`m 675 li xlorofilldi 650 nm tolqin uzinliqta ha`m karotinoidlar.  
Ha`r bir JJK a-b 120-240 molekulag`a shekem xlorofillge iye boladi. Bunda xlorofill a nin` 
xlorofill b g`a qatnasi 1.2-1.4 ti quraydi. Tiloxoydtin` yarim belogi ha`m uliwma xlorofilldin` 
60% ti JJK te toplanadi. Ko`k jasil ha`m qizil suw otlarinda xlorofill b bolmag`anliqtan JJK rolin 
fikobilisomalar atqaradi. Olardin` quraminda fikobilin boladi.  
Fotosistema 2 nin` antennali belok kompleksi 40 molekula xlorofill a g`a iye boladi. Onin` 
ha`r bir P
680 
 ha`m 
   karotin 670-683 nm tolqin uzinliqtag`i nurdi jutadi.  

---