Last variant of the book pub

8 
daxili qapayıcı  və  əkiz  əzələlərin fassial 
futlyarları ilə, çanaq boşluğu tərəfdən isə çanaq 
fassiyasının səfhəsi və qismən oma  – qabar 
bağı ilə örtülmüşdür. Armudu əzələaltı  dəlik-
dən aşağı sağri siniri, aşağı sağrı arteriyası və 
venası, oturaq siniri, budun arxa dəri siniri, da-
xili cinsiyyət damar – sinir dəstəsi, budun 
kvadrat əzələsini və daxili qapayıcı əzələni in-
nervasiya edən sinirlər keçir
 (şək. 9 B). 
Irinli – 
iltihabi proseslər sağrı nahiyəsindən bu dəlik 
vasitəsilə fassiyalararası toxuma sahəsindən 
keçərək, kiçik çanaq boşluğuna, onurğa sütu-
nunun, qarının və çanağın peritonarxası orqan-
larının irinli prosesləri isə əksinə, sağrının fas-
siyalararası toxuma sahəsinə yayıla bilir. 
Oturaq sinirinin fassial yatağı boyunca irin di-
zaltı çuxura keçə bilir. 
 
Astley – Kuperin asılan bağı (ligamen-
tum suspensorum Cooperi) döşün səthi 
fassiyasının süd vəziləri səviyyəsində  dəri-
nin dərin qatlarına gedən hissəsi olub vəzini 
dəri ilə birləşdirir. Bu atmalar dəridəki irinli 
proseslərin asanlıqla dərialtı toxumaya keç-
məsinə əlverişli şərait yaradır. Ona görə də, 
süd vəzisini örtən dərinin irinli proseslərinin 
vaxtında və ciddi müalicəsinə xüsusi diqqət 
yetirilməlidir.  
 
Aşoff – Tavar düyünü (qulaqcıq – mə-
dəcik düyünü – nodus atrioventricularis) 
ürəyin aparıcı sisteminə aid olub, tac cibinin 
ağzı ilə üçtaylı qapağın içəri tayının əsasında 
yerləşir (
şək. 10,1
). Uzunluğu 5 mm, eni isə 
2 – 3 mm – dir. Bu düyündə 3 zona ayırd 
edilir: 
1) atrionodulyar zona (AN zona); 
2) nodulyar və ya kompakt zona (N zona); 
3) nodulyar – Hiss zonası  (N – H zona). 
Kompakt zonada oyanmanın ötürülmə 
sürəti,  başqa zonalara nisbətən, 10 dəfələrlə 
azdır. Bunun mühüm əhəmiyyəti vardır, belə 
ki, supraventrikulyar taxikardiyalar zamanı 
impulslar burada tutularaq ləngidilir və ürək 
döyüntülərinin sayı tənzimlənir.  
 
At quyruğu (cauda equina) – onurğa 
beyininin aşağı ucu dölün altı aylığında hələ 
oma kanalında olur. Sonradan tədricən yux-
rıya döğru yerini dəyişir, belə ki, yeni doğul-
muşlarda L
3
 və yetkin şəxslərdə isə L
1
 – L
2
 
fəqərələr səviyyəsinə çatır. Bu prosesə onur-
ğa beyininin qalxması – ascensus spinalis 
deyilir. Onurğa beyini yuxarı qalxdıqca aşa-
ğı bel, oma və büzdüm sinirlərinin kökləri yu-
xarıya doğru dartılaraq, onurğa kanalında çəp 
Səkil 10. Ürəyin kеçirici sistеmi 
 
1 – nodus sinuatrialis; 2 – nodus atrioventricularis; 3 – trun-
cus (fasciculus atrioventricularis); 4 – crus dextrum (fascicu-
lus atrioventricularis); 5 – Purkinye lifləri; 6 – crus sinistrum 
(fasciculus atrioventricularis). 

---

9 
istiqamət alırlar və özlərinə müvafiq fəqərəara-
sı  dəliklərdən çıxmaq üçün onurğa kanalının 
içərisi ilə müəyyən məsafədə  aşağıya doğru 
enirlər. Xaricdən baxdıqda at quyruğuna 
bənzəyirlər və ona görə  də, at quyruğu – 
cauda equina adlandırılırlar (
şək. 11
).  
 
Atlant (atlas)  kəllə ilə birləşən birinci 
boyun fəqərəsidir. Cisiminin olmaması ilə 
digər fəqərələrdən fərqlənir (
şək. 12
). Adı 
əfsanəvi qədim yunan güc allahı Atlantın adı 
ilə bağlıdır. Belə ki, əfsanəyə görə, Atlant 
yer kürəsini çiyinləri üzərində saxlayırmış. 
Birinci boyun fəqərəsi yer kürəsinə  bənzə-
yən başı öz üzərində saxladığı üçün belə ad-
landırılmışdır. 
 
Auerbax kələfi və ya əzələ – bağırsaq 
kələfi (plexus Auerbachi seu plexus me-
sentericus) qida borusunun, mədənin, bağır-
saqların boylama və  həlqəvi  əzələ liflərinin 
arasında yerləşərək onları innervasiya edən 
vegetativ sinir kələfidir. 
 
Ayaqaltı arterial qövslər (arcus plan-
tares) iki ədəddir: dərin ayaqaltı qövs bayır 
ayaqaltı arteriyanın dərin şaxəsi ilə  ayaqar-
xası arteriyadan gələn dərin ayaqaltı şaxənin 
birləşməsindən əmələ gəlir və daraq sümük-
lərinin  əsaslarının ayaqaltı  səthlərində yer-
ləşmişdir. Onun arxa basıq tərəfindən ayaq 
sümüklərinə və əzələlərə məxsus şaxələr, ön 
çıxıq tərəfindən isə barmaqlara məxsus 4 
ədəd ayaqaltı ayaqdarağı arteriyaları ayrılır. 
Bayır ayaqaltı arteriya həmçinin içəri 
ayaqaltı arteriyanın dərin  şaxəsi ilə anasto-
moz əmələ gətirən şaxə verərək üfiqi müstə-
vi üzərində yerləşən səthi ayaqaltı qövs əmə-
lə gətirir.  
Beləliklə, yeriyən və ayaq üstə duran za-
man daim təzyiqə  məruz qalan ayaqaltının 
arteriyaları qarşılıqlı perpendikulyar müstəvi 
üzərində yerləşən iki qövs əmələ gətirir: sa-
gital müstəvi üzərində yerləşən dərin və üfi-
qi müstəvi üzərində yerləşən səthi ayaqaltı 
qövs (
şək. 13
). 
 
Şəkil 11. At quyruğu 
Şəkil 12. Atlas (I boyun fəqərəsi) 

---

10 
Ayaqaltı kanallar (canales plantares in-
terossea) üç ədəddir. Ayaqaltının birinci sü-
mükarası kanalı III ayaqdarağı sümüyünün 
ayaqaltı səthində, onun əsasından başlayaraq 
üçüncü barmağın proksimal falanqasına qə-
dər davam edir. Onun yan divarları ayaqar-
xasının ikinci və üçüncü sümükarası kanalla-
rının divarları ilə eynidir. Ayaqaltının ikinci 
sümükarası kanalı IV ayaqdarağı sümüyü-
nün ayaqaltı  səthində yerləşir. Bu kanal da 
ayaqdarağı sümüyünün əsası  səviyyəsində 
başlayır və dördüncü barmağın proksimal fa-
lanqasının  əsası  səviyyəsində sona çatır. 
Onun yan divarları ayaqarxasının üçüncü və 
dördüncü kanallarının yan divarları ilə eyni-
dir.  Ayaqaltının üçüncü sümükarası kanalı 
proksimal hissədə qismən V ayaqdarağı sü-
müyünün ayaqaltı  səthini, distal hissədə isə 
dördüncü barmaqlararası sahəni  əhatə edir. 
Onun içəri yan divarı ayaqarxasının dördün-
cü sümükarası kanalın divarı ilə eynidir, ba-
yır divarı isə ayaqaltının bayır yatağına söy-
kənir. 
 
Aypara sümük (os lunatum) bilək sü-
müklərinin proksimal cərgəsində yerləşərək 
mil, üçkənarlı, qayığabənzər, başlı  və qar-
maqlı sümüklərlə birləşir. ayparaya bənzər 
xarici görünüşü olduğuna görə belə ad-
landırılmışdır(
şək. 14,2
). 
 
Bartels düyünü süd vəzisiətrafı limfa 
düyünlərinin böyük döş əzələsinin bayır kə-
narının altında, ön dişli  əzələnin IV dişciyi 
üzərində yerləşənidir 
(şək. 15 
–
 
A, B - 1a,b)
. 
 
Şəkil 13. Ayaqaltı qövslər 
 
1 – a. tibialis posterior; 2 – a. plantaris medialis;  
3 – a. plantaris lateralis; 4 – ramus superficialis a. planta-
ris medialis; 5 – ramus profundus a. plantaris medialis;  
6 – arcus plantaris; 7 – ramus plantaris profundus a. dor-
salis pedis; 8 – aa. metatarseae plantares; 9 – aa. digitales 
plantares propriae; 10 – a. plantaris digiti quinti lateralis. 
Şəkil 14. Bilək sümükləri 
 
1 – dirsək sümüyü; 2 – aypara sümük; 3 – üçkənarlı 
sümük; 4 – noxudabənzər sümük; 5 – qarmaqlı sümük;  
6 – trapesiyayabənzər sümük; 7 – trapesiyaşəkilli sümük; 
8 – başlı sümük; 9 – qayıgabənzər sümük;  
10 – mil sümüyü. 

---