İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Arqun adlanırdı. Həmin Arqun çayı indiki Ermənistan ərazisindəki Ayğır göldən başlayırdı (Шопен 1852. 247, 291). Arqun türk etnonimidir. V.V.Radlov XIX əsrin sonlarında Sibirdə olarkən Qırğız və Kızıl tayfaları arasında Arqun nəsillərinin yaşadığını görmüşdü (Радлов 1989. 635, 720). K.Ş.Şaniyazov yazır ki, Ar- qun qıpçaq tayfasıdır (Шаниязов 1974. 130). Arqun totem mənşəli etnonimdir. Mahmud Kaşğari yazır ki, arqun vəhşi ayğırla ev madyanının balasına deyilir (MK 1. 2006. 164). XVI əsrdə qədər Kür çayının sol sahilində Çuqureti adlı şəhər olmuşdur (Бакрадзе, Берзенов 1870. 86). Buna uyğun olaraq Dədəmiz Qorqudun kitabında Qara Çuxur eponimi var. Dastanda deyilir: – Oğuz elində 4 igid üzüniqablı gəzərdi. Onların biri Qara Çuxur idi. Dastanda igidlər belə öyülür: – Atdığı sapan daşı yerə düşməzdi, yerə düşsə toz kimi sovrulardı. Daşın oyduğu süxurda 7 il ot bitməzdi. Çuqureti və Qara Çu- xur motivi arxaik türk inancından gəlir. Abşerondakı Qaraçuxur qəsəbəsinin adı həmin motivə bağlıdır. İberiya çarı I Barsmanın nəslindən Azuk adlı çar çıxmışdır. L.M.Meliksetbekova görə, həmin Azuk elə Arzuk və ya Arsokdur (Меликсетбеков 1938. 29). Azuk çarın totem adı olub, ayıya tapınma ilə bağlıdır. Qıpçaq qrupu dillərində ayıya azıx, azuk deyilir. İberiyadakı Azux kəndinin və Qarabağdakı Azıx ma- ğarasının adları eyni mənşəlidir. XIX əsr rus sənəd- lərində Azıx kəndinin adı Azuk kimi göstərilmişdir (Сборник сведений о Кавказе. т. 3, Тифлис, 1875). Eyni zamanda Azuk nəslindən XI əsr “erməni” tarixçisi Asoxik çıxmışdır. Asoxikin xristian adı Ta- ronlu Stepandır (Абегян 1975. 139-140, 290). Erməni dilçiləri iddia edirlər ki, Asoxik tarixçinin ləqəbidir. Tutaq ki, belədir. Erməni alimi nəyə görə özünə türk Albaniyadakı Arqunakert yaşayış məskənini türklərin Arqun nəsli salmışdır. Çuqureti və Qara Çuxur eyni mənşəli yer adlarıdır. ləqəbi götürürdü? V.V.Radlov, V.V.Bartold, K.Ş.Şa- niyazov yazırlar ki, Azıx/Azuk qıpçaq tayfasıdır (Рад- лов 1893. 129; Шаниязов 1974. 135; Бартольд 1965. 533). Biz o firkin tərəfdarı deyilik ki, Azuk nəslinin hamısı Albaniya və İberiyaya orta əsrlərdə qıpçaqların tərkibində gəlmişdir. İlk öncə ona görə ki, qıpçaqların, xəzərlərin, bulqarların Qafqaza axınları daha əski çağlarda başlamışdır. Təsadüfi deyil ki, iber və gürcü salnamələrində onlar öncəki qıpçaqlar – yeni qıpçaq- lar, qədim xəzərlər – yeni xəzərlər kimi xatırlanırlar. Misirli Ptolomeyin (e. ö. III əsr) zamanında Nil çayının aşağı axarında Asoxis adlı şəhər olmuşdur (Иосиф Флавий 1991. 44). Asoxis Azıx etnosunun yurdu deməkdir, -is yunan şəkilçisidir. Azıx nəsli güclənib, bir müddət Misirin bir neçə vilayəti üzərində hökmran olmuşdur. İosif Flavi kahin Manetona istinadən yazır ki, Asoxem Yeqipet çarı idi. O, Antioxdan qabaq qoşun yeridib, Yerusəlimi tutdu (Вигуру 1897. 413). Asoxem “totemi azıx olan” deməkdir. Qədim yəhudi mənbələrində -em şəkilçisi teofor mənşəli ad- lara artırılır. Əgər eranın I əsrində İberiyada Azuk totem adlı tarixi şəxsiyyət vardısa, deməli Azıx nəsli Albaniya və İberiyada daha əski çağlardan yaşamışdır. Gürcülərin qədim soyadlarından biri Kakabid- zedir (Какабидзе 1967. 3-196). Kaka qədim bir nəs- lin adıdır. Həmin nəsil yalnız Gürcüstanda yox (Ва- хушти 1976. 246), indiki Türkiyə ərazisində də ya- şayırdı. Onlardan Xaxalı adlı qoşun başçısı çıxmışdır. Sərkərdə Xaxali Qonio qalasının rus kazaklarından geri alınmasında böyük igidlik göstərmişdi (Эвлия Челеби 1983. 218). Kaka etnoniminə e. ö. II minilliyə aid Xett abi- dələrində təsadüf edirik. Boğaz köydən tapılan mixi- Nil vadisindəki Asoxis şəhəri Azux qıpçaq boyunun əski yurd yerlərindən biridir. –is yunan şəkilçisidir. Azıx nəsli e. ö. I minilliyin sonlarında Misirdə şahlıq etmişdir. yazılı kitabədə göstərilir ki, Xaxali xettlərə düşmən olan etnoslardan biridir (Гиоргадзе 1985. 221). Kaka nəslinin bir qolu Troyanın işğalından sonra İtaliyaya köçmüş və Etrusk tayfa ittifaqına qoşul- muşdur. Fikimizi e. ö. I minillikdə Tibr çayının sağ sahilində Kaka yaşayış məskəninin olması (Энеида 680. 47) təsdiq edir. Kakabidze və Kekelidze oxşar soyadlarıdır. Ke- kelidze nəslindən tanınmış gürcü alimi K.S.Kekelidze çıxmışdır (Кекелидзе 1973. 3. 210). Vaxtilə Şamaxıda Qeqeli (Список 1922. 78), Zəngilanda Gəgəli (Ərazi 1979. 48) kəndlərinin olma- sı göstərir ki, Kaka, Keke nəsilləri Azərbaycanda da yaşanmışdır. Mahmud Kaşğarinin “Divan”ında kəklik kekəlik adı ilə verilmişdir. Ehtimal ki, Kakabidze və Kekelid- ze soyadları kəkliyə tapınma ilə bağlıdır. Gürcü dilinin tarixi onomaloji leksikasının təd- qiqi bir daha göstərir ki, Azərbaycan xalqının əc- dadları Kür boyunda baqrationlardan qabaq yaşamış- dır. İudeyada e. ö. I minillikdə Soqana adlı şəhər olmuşdur (Иосиф Флавий 1991. 203, 482). Belə hesab edirik ki, Borçalı mahalında qeydə alınmış Soğanlı eli (Budaqov, Qeybullayev 2002. 144) onların son qalıqlarıdır. Q.Ə.Qeybullayevə görə, Soğanlı eli Qafqaza XIII əsrdə monqolların tərkibində gəlmişdir (Buda- qov, Qeybullayev 2002. 281). Ancaq mənbələrin təd- qiqi göstərir ki, onlar Ön Asiyada eradan əvvəl yaşayırdılar. Dədəmiz Qorqudun kitabında Soqan Sarı eponi- mi var (Бартольд 1999. 235). İberiya folklorunda və yazılı mənbələrində sarı rənglə bağlı antroponimlər çoxdur. Onlardan biri Sarı Danadır. Sarı Dana soyadı bədii tərcümələrdə Sari Dan, Sari Dana, salnamələrdə Soğanlı eli Gürcüstanda gürcülərdən qabaq yurd salmışdır. İudeyadakı Soqana şəhərinin əhalisi onların qədim əcdadlarıdır. Kaka nəslinin bir qolu Troyanın işğalından sonra İtaliyaya köçmüşdür. Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|