İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
sındakı düşmənçilik açıq bir şəkil aldı. Alağöz dağının ətəyindəki Tula dərəsində döyüş oldu. Afşinin qoşunu məğlubiyyətə uğradı (Səid Nəfisi 1940. 137). Tula kultu haqqında ən qədim bilgilər e. ö. II minilliyə aid Misir mənbələrindədir. “Ölülər kitab”ın- da Tola mifik qəhrəmandır. O, çay ilə yuxarı üzərək Dadu adlı yerə çatır. İ.İ.Meşşaninov güman edir ki, həmin çay Kür çayı, Dadu Qafqaz dağlarıdır (Меща- нинов 1927. 37). Yəhudi tarixçilərinə görə, Tula Kənan nəslinin knyazlarından biri olub, e. ö. 1349-cu ildə hakimiyyə- tə gəlmişdir (Шопен 1866. 48). Henrix Qrets isə belə hesab edir ki, Tula Avimelixin əmisi və ya dayısı oğ- ludur (Генрих Грець 1. 127). Musa Xorenlinin fikrin- cə, yəhudi mənbələrindəki Avimelex, elə Suriya salna- mələrindəki Ambakdır. İosif Flaviyə (I əsr) görə, Avimelex, yəni Ambak Kedarın kənizdən olan oğludur (Иосиф Флавий 52390. 276). Məlumdur ki, Kedar və ya Heydər baba övladları Azərbaycanın ən qədim nəsillərindən biri ol- muşdur. Deməli, kedarların bir qolu olan Tula bir zaman Kənan tayfa ittifaqının tərkibində Azərbaycan- dan Misirə köçmüş və yenidən vətənə dönmüşdür. Musa Xorenli yazır ki, Tola Kənan (Kentuni) mənşəli H’Ay knyazıdır (Шопен 1866. 48). Onun nəsli Misirə köçüb getmişdir. Tulanın H’Ay knyaz- larından biri olması hələ onun erməni olması deyil. İltisaqi dilli Ay və ya H’Ay nəsli ermənilərin yox, bizim əcdadlarımızdır. Kür çayının sağ sahilindən tapılan IV-V əsrlərə aid bir yəhudi baş daşında yazılıb: – Bu qəbir İosif bar Qazanındır (Апакидзе 1968. 200-201). Bundan əlavə, Loridə kilsə divarına yazılan duada başqa bir Qazanın adı çəkilir (Марр 1911. 145). Adları çəkilən hər 2 mü- qəddəs türkdür. Ancaq onların biri yəhudi, biri xristian dinli olmuşdur. Tula Kənan nəslindən olub, çar və peyğəmbər Davidin dönəminə yaxın yaşamışdır. Tula Kənan torpağından Misirə köçən, sonra oradan Albaniya və İberiyaya dönən türk etnoslarından biridir. Gürcüstanın ruslar tərəfindən işğalına qədər Qa- zan mahalı ayrıca bir eristavlıq idi (Вахушти 1976. 42, 116), yəni etnik-inzibati vahid idi. Bu da onu gös- tərir ki, son əsrlərə qədər Qazan nəsli qonşu ölkədə öz etnik cizgilərini qoruya bilmişdir. Erməni salnamə- lərində onların adı Ksan formasında yazıya alınmışdır. Kazan Azov dənizi sahillərində yaşayan bulqar tayfalarından biridir. Onların bir hissəsi Volqa və Ka- ma çayları arasına köçüb, Kazan şəhərini salmış (Сат- таров 1985. 37; Юсупов 1971. 229-230), bir hissəsi xəzər və suvarların tərkibifndə Güney Qafqaza gəl- mişdir. Bundan əlavə, IV əsrdə Sünikə gələn hun tayfa başçılarından birinin adı və ya soyadı Kazan olmuşdur (История Агван 1861. 84). Q.F.Sattarov Kazan şəhərinin adını qaz zoonimi ilə bağlayır (Саттаров 1971. 161). N.A.Baskakov isə belə hesab edir ki, türk dillərindən rus dilinə keçən Kazanoviç soyadı qazan sözündən törəmişdir (Баска- ков 1979. 246). Belə hesab edirəm ki, ikinci fikir daha doğrudur. Çünki qazan urza, bərəkət rəmzi idi. Qərbi Altaydakı Tuyaxtar kurqanlarından tapılan qəbirdə ölünün əlində ağac qınlı bıçaq, ayağının yanında qazan var (Ögel 1988. 144). IX əsrdə Kaxetidə Sapareli Arsen adlı salnaməçi yaşamışdır (Чуртавели 1978. 49). O, sonralar gürcü- lərin katolikosu seçilmiş, 882-ci ölmüşdür (Меликсет- беков 1939. 4). Sapareli Arsen – Safar nəslindən olan Arsen deməkdir. Ç.R.Qabaşvili yazır: – Safar şəhəri Gürcüstanın qədim tarixində mühüm rol oynamışdır (Габашвили 1949. 6). O, VI əsrdə İberiyanın iri şəhərlərindən biri idi (Бакрадзе 1878. 362). X-XI əsrlərdə orada kitab- xana işi inkişaf etmişdi. Həmin dövrdə Safar müsəl- man şəhəri idi. Şərq ədəbiyyatının seçmə nümunələri orada yerli dilə tərcümə edilirdi. Sapareli Katalikos Arsen türklərin Safar nəslindən çıxmışdır. Sapar nəsli İberiyada Safar şəhərini salmışdır. Bundan əlavə, Axalsix şəhərinin 7 km-də orta əsrlərdə Safar adlı monastır olmuşdur (Габашвили 1949. 16-17). Həmin monastırı Kaxetidən qərbə köçən Safar nəsli salmışdır. Safar qəbiləsi e. ö. II-I minilliklərdə indiki İraqın şimal-şərqində yaşayırdı. Onların ölkəsi qədim kita- bələrdə Sapar və Sippar adlandırılır (Арутюнян 1985. 144; Рагозина 1903. 364, 366; Оппенхейм 1990. 21). Kir Babili tutanda Safar artıq Babilin bir vilayətinə çevrilmişdi (Рагозина 1903. 364, 366). Belə hesab edirik ki, Safar nəsli Qafqaza Əhəmənilərin təzyiqi nəticəsində köçmüşdür. Safar teonim mənşəli etnonimdir. E. ö. III minilliyin sonlarında iltisaqi dilli xattilərin inancına görə Saparua tufan tanrısı idi (Камменхубер 1980. 29). Assur çarı III Salmanasar öz kitabəsinə belə cüm- lə yazdırıb: – Musasirin 46 yaşayış məskəni ilə birlik- də Sapar qalasını tutdum (Пиотровский 1959. 58). Deməli, e. ö. I minilliyin əvvəllərində Sapar 47 yaşa- yış məskənindən ibarət ölkə olmuşdur. Gürcüstanda məşhur knyaz nəsillərindən biri Aslan adlanırdı (Хаханов 2020. III). Bundan əlavə, XIII əsrdə Kaxeti və Eretinin Aq Arslan Bakurçi adlı hakimi olmuşdur. O, baqrationların tərəfdarı deyildi. Monqolların vassalı kimi hər iki vilayəti idarə edirdi (История Грузии 1946. 256). Çar Georginin Kutlu Arslan adı qoşun başçısı vardı. O, eyni zamanda, Lori dərəsinin hakimi idi (Джанашвили 1900. 53). Kutlu xeyirli, bərəklətli deməkdir. İberiyanın xırda knyaz nəsillərindən biri Qoqol idi. Onların adı IX-X əsr salnamələrində Qoqol və Qo- qel variantlarında yazıya alınmışdır (Бакрадзе 1887. 27). Qoqol nəslinin az bir hissəsi Don və Dnepr çayları arasından İberiyaya gəlmiş, çoxu Ukraynada Əhəməni şahı Kir Babilin bir vilayətinə çevrilən Sapar ölkəsini tutdu. Bundan sonra Sapar nəslinin şimala doğru miqrasiyası başladı. Qoqol nəslinin bir qolu IX əsrdə Dnepr çayı boyundan İberiyaya köçmüş, Qoqel kəndinin və Qoqel monastırının əsasını qoymuşdur. Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|