Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

22                                                                                        Özer Çetin 
  
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
4.6. Pratik ahlakın önemini savunan bir kişi olarak Hasan 
Basri Çantay 
Bireysel  ve  toplumsal  hayatta  ahlakın  önemini  her  fırsatta 
vurgulamıştır. Ahlakın felsefi yönünü çok iyi bilmesine karşın fazla 
önemsemeyip pratik yönüne ağırlık vermiştir. Alçak gönüllü, nazik, 
az ve öz konuşan, insanları kırmayan, onları önemseyen, merhamet-
li,  çevresine  duyarlı  model  bir  kişi  olarak  güvenli  bir  toplum  için 
ahlakın temel şart olduğunu savunmuştur. 
Ona göre son iki asır İslâm dünyasının yaşamış olduğu musi-
betlerin  nedeni  ahlaksızlıktır.  Ahlaki  yozlaşma  sonucu  toplumun 
dengesi bozulmuş, insanları birbirine bağlayan değerler kaybolmuş-
tur. Bütün felaketlerin altında yatan temel neden olarak ahlaki zafi-
yeti görmüştür. 7 Kasım 1918 yılında Ses gazetesinde yazdığı yazı-
sında en büyük düşmanı şöyle tarif etmiştir: “En büyük düşmanımız 
ne Moskof, ne Fransız, ne Alman ne de İngiliz’dir. Bizim en büyük 
düşmanımız kendi ahlaksızlığımızdır.” Bu yazısında I. Dünya Har-
binin  en  zor  anlarında  insanların  milli  fedakârlıktan  kaçıp  kendi 
ihtirasları  peşinde  koştuklarını,  haram  lokma  yediklerini,  sınır  bo-
yunda savaşan askerlerin eşlerine tasallutta bulunanların olduğunu, 
Mehmetçik  ailelerinin  çaresizlik  içinde  bırakıldıklarını  belirtmiştir. 
Aynı  yazısında  Peygamberimizin  mukaddes  beldelerinin,  İmam-ı 
Azam’ın  manevi  ocağının  düşman  ayakları  altında  çiğnenmesinin 
altında  yatan  yegâne  sebebin  ahlaki  zafiyet  olduğunu  ifade  etmiş-
tir.
58
 Mecliste görev aldığı yıllarda kumar ve içkinin toplum ahlakı-
na zarar verdiğini belirterek yasaklanması için çaba sarf etmiş, ha-
yatı boyunca yazdığı birçok yazısında insanları güzel ahlaka teşvik 
edip, kötü ahlaktan sakındırmıştır.  
4.7. Nebevi tip dindar bir kişi olarak Hasan Basri Çantay 
Din Psikolojisi alanında en yaygın olarak kullanılan dindarlık 
tiplerinin başında Allport’un geliştirdiği iç ve dış güdümlü yaklaşı-
mı gelmektedir. Ona göre iç güdümlü dindarlar dini inançlarını kişi-
sel beklentilerinin üstünde tutup çıkarları için kullanmaktan kaçınır-
                                                           
58
 7 Aralık 1918, Ses Gazetesi, Balıkesir. 

---

Hasan Basri Çantay’ın Kişiliği                                                      23 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
larken, dış güdümlü dindarlar ise dini bir araç olarak görüp çıkarları 
için kullanmaktan çekinmezler.
59
 
Allport’un iç güdümlü dindarlık yaklaşımı kültürümüze uygu-
landığında  kendini  toplumsal  konulardan  soyutlamış  münze-
vi(mistik, sufi) dindarlar için daha uygun düşmektedir. Fakat bu tür 
dindarlar  dışında  günlük  hayatın  içinde  yer  alan,  toplumsal  ilgileri 
yüksek dindarlarda iç güdümlü dindarlık kavramı yeterince belirle-
yici  olmamaktadır.  Bu  bağlamda  Allport’un  iç  güdümlü  yaklaşımı 
bizim kültürümüze uygulandığında bazı sıkıntılar yaşanmaktadır. H. 
B. Çantay gibi önemli dini şahsiyetler hayatın her alanında aktif rol 
aldıkları için dışarıdan bakıldığında dış güdümlü olarak görülebilir-
ler. Nitekim günümüzde sanat, siyaset, ekonomi vb alanlarda önem-
li rol almış dindar kişilikler dış güdümlü olarak değerlendirilebilir. 
Bu kişiler her ne kadar kendi iç dünyalarında iç güdümlü olsalar da 
dışarıdan bakıldığında toplumsal hayatta üstlenmiş oldukları görev-
ler nedeniyle dış güdümlü dindar görüntüsü verebilirler. Bu sıkıntıyı 
gidermek için kavramsal olarak iç güdümlü dindarlığı kendi içinde 
münzevi ve nebevi tip olmak üzere ikiye ayırmak daha uygun olabi-
lir. Münzevi  dindarlar toplumsal  ilgileri düşük, kendi  iç dünyasına 
yönelmiş  dindarlar  olup  hayatlarının  merkezinde  manevi  açıdan 
kendilerini geliştirme vardır. Bu tür dindarlar dini hayatlarında far-
kına varmadan dini bencillik yaşayabilirler. Bir yerde münzevi din-
darlar dini ve dünyevi  ayrımını kabul  ederek dini olanı tercih  edip 
dünyevi olana sırt döndürmüşlerdir. Nebevi tip dindarların hayatın-
da  ise  böyle  bir  ayrım  yok  denecek  kadar  azdır.  Onlar  toplumsal 
konulara  ilgili  duyup  günlük  hayatta  insanların  problemlerinin  çö-
zümünde  çevre  şartlarını  dikkate  alarak  gerçekçi  projeler  üretmiş-
ler
60
 ve bunu dini inançlarının gereği olarak görmüşlerdir. 
                                                           
59
 Argyle, Michael, Psychology and Religion An Introduction, Routledge, London 
2000,  s.31:Vergote,  Antoine,  Din,  inanç  ve  İnançsızlık,  Çeviren  Veysel  Uysal 
İFAV, İstanbul, 1999, s. 79. 
60
  Bkz.  Hayati  Hökelekli,  “İmam-I  Azam  Ebu  Hanife’nin  Kişilik  Yapısı”,  İslam 
Psikolojisi Yazıları, Dem Yayınları, İstanbul, 2009, s. 155-176. 

---

24                                                                                        Özer Çetin 
  
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
H.  B.  Çantay  ehl-i  mutasavvıf  olup  İslam’da  keramet  olarak 
bilinen velilere özgü haller yaşadığı toplumca bilinen bir gerçektir. 
Farz ibadetlerin dışında mensup olduğu tarikatın günlük ritüellerini 
hassasiyetle  uygulamıştır.  Küçük  yaşlarda  babasından  etkilenerek 
onun  bazı  evradını  okumak  istemiş  fakat  babası  gelişimine  uygun 
olmadığı  kaygısıyla  izin  vermemiştir.  Kendi  özel  hayatında  deruni 
bir  dini  hayat  sürmesinin  yanında  toplumsal  konularda  nebevi  tip 
bir dindar olarak aktif görevler almıştır. Halkı aydınlatmak için ga-
zeteci, vatan savunmasında mücahit, ülkenin problemlerini çözmek 
için siyasetçi, cehaleti yenmek için eğitimci, çeşitli derneklerin ku-
ruluşunda  görev  alan  bir  girişimci  olarak  karşımıza  çıkmaktadır. 
Onun  toplumsal  yönü  din  adamlığından  spor  adamlığına  kadar 
uzanmaktadır.  Gençlerin  manevi  eğitiminin  yanında  bedenen  sağ-
lıklı  olmaları  için  spora  teşvik  eden  şiirler  yazmış,
61
  konuyla  ilgili 
müstakil  bir  eser  hazırlayıp,
62
  çeşitli  sportif  faaliyetlerde  bulunan 
bazı  kuruluşlarda(idman  yurdu  ve  izcilik)  görev  almıştır.  Spor  ko-
nusunda Sebilürreşad Dergisi’nin1948-1951 yılları arasındaki muh-
telif sayılarında “Hadis-i Şeriflerde İdman ve Yarış Hakkında” baş-
lığı altında yedi makale yazmıştır. 
4.8.  Hayal  ve  sezgi  dünyası  güçlü  bir  kişi  olarak  Hasan 
Basri Çantay 
H. B. Çantay güçlü bir hayal ve sezgi dünyasına sahiptir. Şair 
olması onun ilhama açık ve sezgisel bir yönü olduğunu göstermek-
tedir. Şiirleri hayal dünyasının ne kadar güçlü olduğunun bir kanıtı-
dır. Ali Aynî Bey’in şiirine nazire olarak 23 Temmuz 1907 yılında 
20  yaşında  genç  bir  şair  iken  aruz  vezni  ile  yazığı  şiirinin  bir 
beytinde  gurura  kapılıp  bencillik  edeni  denizlerde  azgınlaşmaya 
kalkan bir su kabarcığına benzediğini şöyle ifade etmiştir: 
Gurûr-i nahvete meclûp olup da “ben” diyeni 
Bihârda kuduran bir habâba benzetirim. 
                                                           
61
 Çantay, Babamın Şiirleri, s. 22. 
62
.“İslâm’da Cihad ve İdman” başlıklı eseri yayınlanmamıştır. 

---