Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

10                                                                                        Özer Çetin 
  
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
kişi ve guruplara karşı saldırgan bir tutum sergilemeye meyilli tip-
lerdir.
27
 
Günay, ateşli dindarlar, alaca dindarlar, mevsimsel dindarlar, 
beynamaz  dindarlar  ve  dine  karşı  ilgisizler  olmak  üzere  beş  ayrı 
guruptan  oluşan  bir  tipoloji  geliştirmiştir.  Ateşli  dindarların  dinin 
emir ve yasaklarına sıkı bir bağlılık gösterdiklerini, alaca dindarla-
rın dine saygılı fakat dinî pratikleri yerine getirme konusunda yeter-
li duyarlılığı göstermediklerini, mevsimsel dindarların dinî inançla-
ra  saygılı  olmakla  birlikte  bireysel  hayatlarında  dini  pratiklere  yer 
vermedikleri halde toplumda yoğun olarak uygulandığı dönemlerde 
dini  pratiklere  ilgilerinin  arttığını  belirtmiştir.  Beynamaz  dindarları 
dinî  inançlara  karşı  kısmen  saygı  gösterip  bazı  özel  şartlarda  dinî 
pratikleri yerine getirmelerinin dışında dinle fazla ilgileri olmayan-
lar,  beşinci  gurubu  ise  adlarından  da  anlaşılacağı  üzere  dine  karşı 
ilgisizler olarak tanımlamıştır.
28
 
Çelik,  halk  dindarlığı  ve  popüler  dindarlık  olmak  üzere  iki 
dindarlık tipi ileri sürmüştür. O halk dindarlığını tarihsel ve yapısal 
olarak  kitabi  olmayan,  bilgi  boyutu  ve  teolojik  tartışmadan  ziyade 
ritüellere önem veren, karizmatik dini kişilikler etrafında şekillenen 
bir  dindarlık  türü  olarak  görmektedir.  Kırsal  kesime  özgü  görülen 
halk dindarlığının, modernleşme ile birlikte kentsel ve kırsal yaşam 
tarzı  arasındaki  farkın  azalmasına  bağlı  olarak  her  iki  kesimi  de 
kapsayacak  şekilde  genişlediğini  belirtmiştir.  Halk  dindarlığının 
yapısal özelliklerinde öne çıkan bazı eğilimler değişmezlik gösterir-
ken, onunla ilgili uygulama ve bağlılık biçimleri toplumsal koşullar-
la birlikte değişebilmektedir. Ona göre halk dindarlığı popüler kül-
tür ortamında yeniden şekillenmektedir. Geleneksel kültürden gelen 
                                                           
27
 Yapıcı, A. “Dini Yaşayışın Farklı Görüntüleri ve Dogmatik Dindarlık”,  Çuku-
rova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2), 2002, s. 75-117. 
28
 Günay, Ü, Erzurum ve Çevre Köylerinde Dini Hayat, Erzurum Kitaplığı, İstan-
bul, 1999, s. 260-264. 

---

Hasan Basri Çantay’ın Kişiliği                                                      11 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
bir takım inançlar ve uygulamalardan beslenen popüler dindarlık ise 
değişim sürecine özgü bir boyuta sahiptir.
29
 
Görüldüğü  gibi  bazı  araştırmacılar  dindarlık  tiplerinin  tespi-
tinde  dinden  yola  çıkarken  bazı  araştırmacılar  ise  kişilikten  yola 
çıkmışlardır. Yapılan çalışmalar din, dindarlık ve kişilik kavramla-
rının karşılıklı ilişki içinde olduklarını göstermektedir.  
3.Araştırmanın Yöntemi ve Amacı 
Psikolojide kişiliği ölçmek için çeşitli yöntemler uygulanmak-
tadır. Kişiliğe davranışsal açıdan yaklaşanlar daha çok otobiyografi, 
anket ve self-report yöntemlerini benimsemektedirler. Kişiliğin sos-
yal  yönüne dönük çalışmalar  yapan araştırmacılar ise gözlem, mü-
lakat  ve  ölçekler  kullanmaktadır.  İçgüdüler  ve  ihtiyaçlar  açısından 
yaklaşan araştırmacılar ise daha çok projektif ölçme araçları tercih 
etmektedirler.  Bu  kapsamda  kullanılan  cümle  ve  hikâye  tamamla-
ma, resim  yorumlama ve Rorschach Mürekkep  Lekesi  Testi uygu-
lanan başlıca yöntemlerdir.
30
 
Araştırmalarda konuyu incelemek için uygun yöntemin seçil-
mesi sağlıklı verilerin elde edilmesi için oldukça önemlidir. Bu ne-
denle  seçilen  yöntemin  konuya  uygun  olması  gerekir.  Bir  yerde 
yöntemin  seçimini  konu  belirlemektedir.
31
  Araştırma,  idiyografik
32
 
özellikte  olduğu  için  öncelikle  Hasan  Basri  Çantay’ın  şahsi  dokü-
manları sayılabilecek belgeler incelenmiştir.
33
 Yazmış olduğu eser-
                                                           
29
 Çelik,  C. ,“Türk  Halk  Dindarlığında Değişim ve Süreklilik, Ziyaret Fenomeni 
Örneği”,  Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4  (1), 2004, s. 211-
239.  
30
 Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, VII. baskı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1985, s. 
261-266. 
31
 Egemen, Bedii Ziya, Din Psikolojisi, Ankara İlahiyat Fakültesi Yayınları, An-
kara, 1952, s. 24. 
32
  Budak,  Seçuk,  Psikoloji  Sözlüğü,  Bilim  ve  Sanat  Yayınları,  Ankara,  2000,  s. 
384. 
33
 Hökelekli, Din Psikolojisi, s.10; Şentürk, Habil, Din Psikolojisi, Esra yayınları, 
Konya, 1997, s. 67; Certel Hüseyin, Din Psikolojisi, Andaç Yayınları, Ankara, 
2003, s. 78; Peker Hüseyin, Din Psikolojisi, Çamlıca yayınları İstanbul, 2003, s. 
66; Armaner, Neda, Din Psikolojisi, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1980, s. 43. 
 

---

12                                                                                        Özer Çetin 
  
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
leri, çeşitli gazete ve dergilerdeki makaleleri ve meclis zabıtlarında-
ki  konuşmaları  incelenerek  kişiliğini  yansıtan  bulgular  tespit  edil-
miştir. Böylece iç gözleme dayalı sayılabilecek bilgiler toplanmıştır. 
Bu  aşamadan  sonra  yakın  akrabaları,  öğrencileri  ve  sohbetlerine 
katılmış kimselerin dış gözlemlerinden yararlanılmıştır. Ayrıca Ha-
san Basri Çantay’la ilgili yapılmış olan az sayıdaki çalışmalar ince-
lenip elde edilen bulgular kişilik psikolojisi açısından yorumlanmış-
tır. 
Araştırmanın amacı İslami kişilik kuramı geliştirme çabaları-
na katkıda bulunmak için önemli dini şahsiyetlere dikkat çekmektir. 
Bu  tür  kişilikler  konusunda  yapılacak  çalışmalar  sonucu  oluşacak 
ortak  bulgular  İslami  kişilik  kuramları  için  son  derece  önem  arz 
etmektedir. 
4. Hasan Basri Çantay’ın Kişiliği 
4.1.Üstün zihinsel yeteneklere sahip bir kişi olarak Hasan 
Basri Çantay 
Hasan Basri Çantay doğuştan gelen üstün bir zihinsel yapıya 
sahiptir.  Hayal  dünyası  geniş,  hafızası  ve  dikkat  yetisi  son  derece 
güçlüdür.  Birçok  insan  bu  özellikleri  doğuştan  getirebilir  fakat  iyi 
değerlendiremez.  Bu  aşamada  ailenin  tutumu  çok  önemlidir.  Eğer 
aile gerekli ilgi ve alakayı göstermezse doğuştan gelen üstün  yete-
neklerin  gelişmesi  mümkün  olmayabilir.  Tüccar  olan  babası 
Çantay–Zâde  Halil  Cenâbi  Efendi  mutasavvıf  bir  kişi  olup,  annesi 
Hatice Hanım ise çevresinde güzel  ahlak sahibi olarak tanınmıştır. 
Her ikisi de oğullarının eğitimi için gerekli hassasiyeti göstermiş ve 
daha  ilkokula  gitmeden  Arap  Hoca’dan  eğitim  almasını  sağlamış-
lardır. Ailesinin duyarlılığının yanında kendisi bu özelliğini çok iyi 
değerlendirerek çevresiyle ilişkilerden edindiği tecrübelerle kendini 
geliştirmiş kişiliğinin inşasına olumlu katkılar sağlamıştır. Bu yete-
neklerini  geliştirmede  en  önemli  katkıyı  sağlayan  özelliği  çalışkan 
olmasıdır. Aşırı çalışmaya bağlı olarak çok genç yaşlarda gözlerin-

---