Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

Hasan Basri Çantay’ın Kişiliği                                                      25 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
Onun  güçlü  bir  hayal  ve  sezgi  dünyasına  sahip  olması  milli 
mücadele yıllarında yürüttüğü faaliyetlere yansımıştır. İzmir Kong-
resi’ne  giderken  takip  edildiğini  trende  sezmiş  Manisa’da  trenden 
inerek  kendisini  tutuklatmak  için  takip  edenlerin  çabasını  boşa  çı-
karmıştır. Bir sonraki trenle İzmir’e giderek kongre esnasında tutuk-
lanabileceği  kaygısıyla  hazırladığı  notları  arkadaşlarına  vererek 
kongreye katılmadan Menemen’e geçmiştir. Arandığı için yolculuk 
esnasında  kendisini  Öğretmen  Salim  olarak  tanıtmıştır.  Mene-
men’de  yöresel kıyafetler giyip  yerli bir kişi kılığında Bergama’ya 
geçmiştir. Burada yine kendisini fıstık tüccarı olarak tanıtıp köyleri 
dolaşmış  ve  halkı  mücadeleye  teşvik  etmiştir.
63
  Kendisini  tutukla-
mak isteyen kişilerin planlarını sezip boşa çıkarmıştır. Balıkesir’de 
tutuklanmamak  için  bir  barut  arabasının  içine  gizlenerek  körfez 
yöresinden yola çıkmış ve gece vakti Balıkesir’e ulaştığında kendi-
sine güvenli bir yer bulunana kadar şehir mezarlığında saklanmıştır. 
Bu  arada  dostları  vasıtasıyla  kamuoyuna  Eskişehir  dolaylarında 
gizlendiği  dedikodusunu  yayarak  arama  çalışmalarını  yürütenleri 
yanıltmıştır.  Yaklaşık  9  ay  aranmasına  rağmen  yakalanamayıp, 
kendisini  tutuklamak  isteyenlerin  çabalarını  boşa  çıkarmasının  al-
tında yatan nedenlerin başında onun güçlü bir sezgi ve hayal yetisi-
ne sahip olması gelmektedir. 
4.9.Estetik duygusu güçlü, kendine güvenen karalı bir ki-
şilik olarak Hasan Basri Çantay 
Hasan Basri Çantay güçlü bir estetik duygusuna sahiptir. Fa-
kat  estetik  duygusunun  ahlaktan  bağımsız  olmasına  karşıdır.  Aynı 
zamanda estetik duygunun milli değerlerden beslenmesi gerektiğini 
savunmuştur.
64
  Edebiyatın  yanında  musiki  ile  de  uğraşmış  ve  ud 
çalmıştır. Elinin yaralanmasını kendisi için manevi bir ihtar sayarak 
daha sonra ud çalmayı bırakmıştır. Musikide beste yapacak düzeyde 
bir  birikime  sahiptir.  İstiklal  Marşının  bir  bestesini  yaparak  Şehit 
                                                           
63
 Çantay, Kara Günler, s. 38-42. 
64
 Çantay, Ülkü Edebiyatı, s . 43-45. 

---

26                                                                                        Özer Çetin 
  
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
Çocuklarını Koruma Yurdu yöneticiliğini yaptığı yıllarda öğrencile-
rine okutmuştur. 
H. B. Çantay kararlı ve kendisine güvenen bir kişiliğe sahip-
tir. Yunan ordularının Eskişehir’i işgal edip Polatlı’ya doğru ilerle-
mesi sonucu bazı milletvekilleri karamsarlığa düşüp Ankara’yı terk 
etmişlerdir.  Hatta  meclis  yeterli  çoğunluğu  sağlayamayacak  hale 
gelmiştir. Bu dönemde çözüm olarak başkentin Kayseri’ye taşınma-
sı teklif edilmiştir. H. B. Çantay bu durumdan çok rahatsız olmuş, 
30  Temmuz  1921  tarihli  57.  birleşimin  ikici  gizli  oturumunda  söz 
alarak  Meclis’in  son  ana  kadar  yerinde  kalmasını  savunup  Kayse-
ri’ye taşınmasını şiddetle eleştirmiştir. Kayseri’ye taşımanın  yerine 
Polatlı’ya taşımanın  daha uygun olacağını anlatarak Meclis’in An-
kara’da kalması konusunda kararlı bir tutum sergilemiştir.
65
 
Sonuç ve Değerlendirme 
Kişilik  bilimsel  olarak  incelenmeye  başladıktan  sonra  çeşitli 
kişilik kuramları ve kişilik tipleri ileri sürülmüştür. Bu gelişmelere 
bağlı olarak din ve kişilik konulu çalışmalar yapılmıştır. Geliştirilen 
kişilik  ve  dindarlık  kuramları  bu  alana  önemli  katkılar  sağlamakla 
beraber, yeterli düzeyde tatmin edici değildir. Özellikle önemli dini 
şahsiyetlerin  kişilik  ve  dindarlık  tiplerini  tespitte  bu  durum  daha 
belirgindir. Kuram ve tipolojilerin ortaya çıkışında araştırmacıların 
tecrübeleri ve içinde yaşadıkları kültürel çevre son derece etkili ol-
duğu için farklı bir kültürel çevreye aktarıldıklarında yeterince açık-
layıcı ve kapsayıcı olmamaktadırlar. Bu durum H. B. Çantay örne-
ğinde olduğu gibi önemli Müslüman dini kişiliklerin analizinde be-
lirgin şekilde görülmektedir. Din ve kişilik arasında etkileşim kaçı-
nılmaz  olduğu  için  kişilik  ve  dindarlık  tiplerinin  belirlenmesinde 
kültür  farklılıkları  dikkate  alınmalıdır.  İslam  dünyasında  yapılacak 
çalışmalarda daha sağlıklı sonuçlar almak için İslami kişilik kuramı, 
kişilik  ve  dindarlık  tiplerinin  geliştirilmesi  gerekir.  Bu  bağlamda 
İslam’ın  temel  metinlerinden,  İslam  düşünürlerinin  konuyla  ilgili 
                                                           
65
TBMM I. Dönem Gizli Celse Zabıtları, 57.Birleşim, C 2, s.123-124. 

---

Hasan Basri Çantay’ın Kişiliği                                                      27 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
fikirlerinden, önemli Müslüman şahsiyetlerin analizlerinden ve gü-
nümüze ait tüm kişilik çalışmalardan yararlanılmalıdır. 
Mevcut  kişilik  ve  dindarlık  tiplerinin  Hasan  Basri  Çantay’ın 
kişiliğini  yeterince  tanıma  ve  tanıtmada  açıklayıcı  olmadığı  görül-
mektedir. Freud’un kişilik tipleri onun kişiliğinin analizine hiç uy-
mazken,  Jung’un  geliştirdiği  tiplere  göre  de  tam  olarak  içe  dönük 
veya  dışa  dönük  olarak  nitelendirilemez.  Onun  hayatında  ikisi 
uyumlu  bir  bütünlük  oluşturmuştur.  Kendi  dünyasında  ilimle  meş-
gul olurken içe dönük, toplum hayatında dışa dönük bir kişilik ser-
gilemiştir.  Allport’un  olgunlaşmış,  Adler’in  iyimser,  Fromm’un 
aktif,  Maslow’un  kendini  gerçekleştirmiş  kişilik  tipleri  H.  Basri 
Çantay’a kısmen uymaktadır. Spranger’in geliştirmiş olduğu kişilik 
tiplerinden  ekonomik  ve  politik  tipler  dışında  kalanları  onun  için 
uygun  düşmektedir.  Dolaysıyla  H.  B.  Çantay’ı  mevcut  bir  kişilik 
tipine  indirgemek  mümkün  değildir.  Aynı  durum  dindarlık  tipleri 
için  de  geçerlidir.  Maslow’un,  Cropps’un,  Fromm’un,  Allport’un 
geliştirdikleri  dindarlık  tipleri  H.  Basri  Çantay’ın  dindarlığına  ya 
uymamakta ya da kısmen uymaktadır.  
Önemli bir dini şahsiyet olması nedeniyle H. B. Çantay örne-
ğinden kişilik ve dindarlığa yaklaşmanın bazı sıkıntıları olabilir. Bu 
tür kişilik ve dindarlıklara sıkça rastlanmaz fakat kişinin dine bağlı-
lığının  yoğunluğuna  paralel  olarak  kişiliğe  katkı  sağladığını  göste-
ren  en  güzel  örneklerdir.  Buna  karşılık  sıradan  insanlardaki  dine 
bağlılığın yoğunluğu düşük ve sürekliliği kısıtlıdır. Dolaysıyla dinle 
sağlıklı  bir  ilişki  kurulmadığı  için  sonuçlar  değişken  ve  yanıltıcı 
olabilir.  Hâlbuki  önemli  dini  şahsiyetlerin  davranışlarında  tarihsel 
dönem farklılıklarına rağmen değişmeyen benzerlikler bulunmakta-
dır.  Hökelekli’nin  İmam-ı  Azam  konusunda  yapmış  olduğu  çalış-
mada tespit etmiş olduğu davranış kalıplarının tamamına yakını H. 
Basri  Çantay  için  de  geçerlidir.  Günümüzü  anlama  açısından  son 
derece önem  arz etmekle beraber popüler kişilik  ve dindarlığın  İs-
lâm’ı temsil yeteneği zayıftır. Buna karşılık önemli dini şahsiyetle-
rin  kişilik  ve  dindarlık  açısından  İslâm’ı  temsil  yetenekleri  güçlü-

---