Əlyazması hüququnda ƏJDƏrzadə elsevər məCĠd oğLU
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
13
iqtisadi göstərici kimi ifadə etmək mümkün deyildir. Buna görə də real məzmuna və statistik mümkün ifadəyə malik olan vergi potensialı göstəricisindən istifadə olunur. Vergi potensialı dedikdə mövcud vergi qanunvericiliyi şəraitində hər hansı bir inzibati-ərazi bölgüsündə vergilərin maksimal mümkün hesablanmış məbləği başa düşülür. Xarici ədəbiyyatlarda bəzən vergi potensialının sinonimi kimi “tax capacity” (vergi qabiliyyəti) terminindən də istifədə olunur. Ümumi vergi potensialkını və ayrılıqda götürülmüş bir verginin potensialını bir–birindən fərqləndirmək lazımdır. Praktiki müstəvidə ümumi potensial hər hansı bir ərazidə fəaliyyətdə olan bütün vergilərin potensialının cəmidir. Konkret bir verginin potensial isə müəyyən dövr ərzində vergi öhdəliyinin qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada hesablanmasından çıxış edərək həmin vergi növü üzrə daxilolmaların maksimal mümkün həcmi kimi təyin olunur. Vergi potensialının və büdcəyə vergi daxilolmalarının dinamikasını müəyyən edən bir sıra əsas amillər mövcuddur. Vergi qanunveriviliyi təşəkkül tapdıqca və vergi ödəyiciləri ona uyğunlaşdıqca subyektiv amillərin təsiri azalır və ayrı-ayrı vergilərin vergitutma bazalarının və ümumilikdə vergi potensialının dəyişməsinə təsir edən iqtisadi amillər mühüm rol oynamağa başlayırlar. Səmərəli vergi siyasətini həyata keçirməklə dövlət bu amillər vasitəsilə vergi ödəyicilərinin fəaliyyətini stimullaşdırır. Nəzərə almaq lazımdır ki, makroiqtisadi parametrlər və amillər daha çox vergi potensialının səviyyəsinə təsir göstərdiyi halda, daxilolmalarının həcmi əhəmiyyətli dərəcədə vergi intizamının səviyyəsindən asılıdır. Vergitutma bazasının dəyişməsini əks etdirən və dövlət büdcəsinə vergi daxilolmalarının səviyyəsinə bilavasitə təsir göstərən iqtisadi fəallığın vergi potensialının saəviyyəsinə təsirinin qiymətləndirilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə bir göstərici kimi ümumi daxili məhsul göstəricisindən istifadə etmək olar, ancaq bu zaman aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:
14
ümumi daxili məhsulun həm rüblük, həm də illik qiymətinə dəfələrlə baxıldığından və daim düzəlişlər aparıldığından bəzən rüblük qiymətlərin cəmi illik qiymətlərlə üst-üstə düşmür. Bu məqsədlə deflyator (iqtisadi göstəricilərin sayılması üçün istifadə edilən, onların ötən ilin qiymətləri səviyyəsinə gətirilməsi məqsədilə pul ifadəsində hesablanmış əmsal) kimi istehlak qiymətləri indeksindən istifadə edilməsi mümkündür.
büdcəyə vergi daxilolmamarına ixracatçı müəssisə tərəfindən əlavə dəyər vergisinin əvəzləşdirilən məbləği də müəyyən təsir göstərir.
xüsusi təsir göstərir. Real iqtisadi şəraitdə qiymətlərin qeyri-bərabər artımı istehsal xərclərinə və satılan məhsula qeyri simmetrik təsir göstərir. Gəlirdən çıxılan xərclərin, əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi məbləğinin qiymətdən düşməsi baş verir. Düməli, inflyasiyanın vergi potensialına təsiri ayrı-ayrı vergilərin bəyanlaşdırılması və tutulması metodologouasından asılıdır. Qiymət artımı büdcəyə vergi daxilolmalarının həcminə həm artım, həm də azalma istiqamətində təsir göstərə bilər. Bundan əlavə inflyasiya prosesi büdcə gəlirlərinə başqa cür də təsir göstərə bilər, belə ki, vergilərin hesablanması və büdcəyə ödənilməsi vaxtları arasındakı müddət ərzində inflyasoya nəticəsində vergi daxilolmalarının qiymətdən düşməsi baş verə bilər. Faktiki vergi daxilolmaları vergilərin yığım əmsalı kimi mühüm bir göstəricini təyin etməyə inkan verir. Bu əmsal daxil olmuş vergilərin vergitutma bazasına uyğun olaraq hesablanmış vergilərlə, başqa sözlə vergi potensialına nisbəti kimi təyin olunur. Başqa sözlə
Burada Y ə – verginin yığım əmsalı; V d – daxil olmuş vergilərin həcmi; V p –
vergi potensialı. 15
Fizkal federalizmlə bağlı ədəbiyyatlarda vergi potensialının hesablanmasına ili əsas yanaşma qeyd olunur:
region vergi potensialının reprezentativ vergi sistemi metodu əsasında qiymətləndirilməsi;
qiymətləndirilməsi metodu əsasında təyin edilməsi. Reprezentativ vergi sistemi metodu standart vergi dərəcələriniin uyğun vergitutma bazasına tətbiq edilməsi yolu ilə
potensial vergi
daxilolmalarınınqiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman regiondakı vergitutma bazalarının həcmi barədə məlumat dövlət vergi orqanlarından əldə olunur. Bu metod əsasında qiymətləndirmə ərazidə tipik (reprezentativ) vergi sistemi tətbiq edildiyi halda həmin regiondan əldə olunan mümkün vergi gəlirlərinin həcmini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Bu zaman uyğun vergitutma bazası və vergi dərəcəsindən çıxış etməklə hər bir vergi növü üzrə potensialı qiymətləndirə bilər.
Beləliklə, reprezentativ vergi sistemi metodunun əsasında vergi ödəyiciləri tərəfindən bəyanlaşdırılan və vergi orqanları tərəfindən aşkarlanan vergitutma bazası əsasında hesablanan vergi ödənişlərinin büdcəyə ödənilməsinin təmin edilməsi qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi durur.Regional vergi potensialının hesablanmasının ikinci metodu regiondakı vergi ödəyicilərinin potensial vergi öhdəliklərinin dolayı qiymətləndirilməsinə əsaslanır. Belə hesablama vergitutma bazasının regionun son gəlirini xarakterizə edən bir və ya bir neçə makroiqtisadi göstəricilərdən törəmə kimi qiymətləndirilməsinə əsaslanır. Başqa sözlə, bu metod əsasında vergi potensialının qiymətləndirilməsi ona əsaslanır ki, istifadə olunan vergitutma bazasına baxmayaraq, bütün vergi ödənişləri son nəticədə vergi ödəyicilərinin gəlirlərindən və geniş mənada regionun vergitutma bazasından ödənilir. Geniş mənada vergitutma bazası dedikdə verginin gəlir əldə edilərkən və Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|