Əlyazması hüququnda ƏJDƏrzadə elsevər məCĠd oğLU
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
ya istifadə olunarkən tutulmasından asılı olmayaraq məcmu regional gəlir nəzərdə tutulur. Beləliklə, makroiqtisadi göstəricilər əsasında vergi
potensialının qiymətləndirilməsi üsulu vergi ödəyicilərinin inzibati-ərazi vahidlərinin ərazisindəki son gəlirində büdcəyə alınan vergilərin orta payı əsasında hesablanmış müəyyən vergi məbləğini ödəyə bilmək qabiliyyətindən çıxış edərək, vergi gəlirlərini regional strukturların səfərbər etmək qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinə əsaslanır. Regional vergi potensialının reprezentativ vergi sistemi əsasında qiymətləndirilməsi metodu regionda vergitutma bazasının qiymətləndirilməsinə yanaşmadan asılı olaraq bir neçə növə bölünür. Onların arasında “normativ- qanunverici” (statutory) və “genişləndirilmiş” (broader) yanaşmaları qeyd etmək olar. Biurinci yanaşma regionun ərazisində tutulan bütün vergilərin vergitutma bazası göstəricilərinin hesablanması üçün vergi orqanlarından məlumatların alınması imkanı barədə fərziyyəyə əsaslanır. Ikinci yanaşma vasitəsilə vergi potensialı qiymətləndirilərkən vergitutma bazasının dolayı qiymətləndirilməsi həyata
keçirilir, çünki bəzi hallarda vergitutma bazasının birbaşa qiymətləndirilməsi mümkün olmur. Vergi potensialının qitymətləndirilməsi üçün reprezentativ vergi sistemi metodundan istifadə edən çoxsəviyyəli büdcə sisteminə malik ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, bu metodun təkmilləşdirilməsi əksər hallarda regionun vergi potensialının qiymətləndirilməsi üçün
vergitutma bazasının dolayı qiymətləndirilməsi üsullarından istifadə edilməsinə gətirib çıxarır. Qeyd etmək lazımdır ki, dolayı qiymətlərdən istifadə edərkən mahiyyət etibarilə reprezentativ vergi
sistemi metodu
vergi potensialının qiymətləndirilməsində makroiqtisadi göstəricilərdən istifadə edilməsi metoduna yaxın olur. Ancaq onlar arasındakı əsas fərq ondan ibarətdir ki, makroiqtisadi göstəricilər metodundan istifadə edilərkən potensial vergi daxilolmalarının modelləşdirilməsi vergitutma bazasının xüsusiyyətləri və ayrı-ayrı vergilərin 17
dərəcələri nəzərə alınmadan həyata keçirilir. Reprezentativ vergi sistemi vasitəsilə qiymətləndirmə metodu isə tutulma üsulunun xüsusiyyətləri və vergi dərəcələri nəzərə alınmaqla büdcəni formalaşdıran hər bir vergi mənbəyi üzrə vergitutma bazasının mümkün qədər dəqiq qiymətləndirilməsi zərurətindən çıxış edir. Bununla bərabər bu metodların fərqləndirilməsində müəyyən şərtilik var. Belə ki, vergi potensialının reprezentativ vergi sistemi metodu ilə qiymətləndirilməsi vergitutma bazasının onu xarakterizə edən göstəricilərin tədricən yuvarlaqlaşdırılması yolu ilə qiymətləndirilməsinə əsaslanır. Potensial vergi öhdəliklərinin dolayı qiymətləndirilməsi zamanı isə makroiqtisadi göstəricilərdən istifadə etməklə qiymətləndirmə regiondakı bütün vergilər üçün xarakteristika kimi yeganə makro göstəricidən istifadəyə əsaslanır. Aqreqat göstərici əsasında qeyri-qənaətbəxş nəticələr əldə olunarsa, onda ayrı-ayrı vergilərin tutulması xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla həmin göstəricinin parçalanması həyata keçirilir. Regionun vergi potensialının qiymətləndirilməsinə qoyulan bir sıra tələblərə və həmçinin müxtəlif səmərəlilik meyarları nöqteyi-nəzərindən onların tətbiqinin üstün və çatışmayan cəhətlərinə nəzər salaq. Vergi potensialının qiymətləndirilməsinin bu və ya digər konsepsiyasının səmərəliliyi onun ilk növbədə “əks əlaqə effekti” (feedback effekt) kimi məlum olan alınmış qiymətin regional dövlət qurumlarının və iqtisadi agentlərin fiskal seçimindən asılı olmamasındadır. Vergitutma bazasının göstəriciləri və ya vergi potensialının qiymətləndirilməsi zamanı istifadə olunan digər amillər regional dövlət qurumlarının və ya iqtisadi agentlərin seçimindən asılı olduqda qeyd olunan effekt özünü büruzə verir. Əks əlaqə effektunun aradan qaldırılması vergi potensialının qiymətləndirilməsi metodikasının işlənib hazırlanması zamanı qarşıda duran əsas məsələlərdən biridir. Istifadə olunana vergi potensialının qiymətləndirilməsi metodikasından asılı olaraq iqtisadiyyatda dövlət və qeyri-dövlət sektorunun nisbətinin dəyişməsi belə bir effektin yaranmasına gətirib çıxara bilər.
18
Məsələn, dövlət sektorunun payının artması qeyri-dövlət sektorunun veregitutma bazasının azalmasına səbəb ola bilər. Buna görə də reprezentativ vergi sistemi metodu ilə regionun vergi potensialının qiymətləndirilməsi regionon iqtisadiyyatında dövlət və qeyri-dövlət sektorunun payına əhəmiyyət verən dövlət idarəetmə orqanlarının seçiminin təsirinə məruz qala bilər. Vergi potensialının qiymətləndirilməsi üçün iqtisadiyyatın həm dövlət, həm də qeyri-dövlət sektorunun həcmi barədə məlumatların özündə əks etdirən makroiqtisadi göstəricilərdən istifadə edilməsi son nəticələrin regional hakimiyyət orqanlarının dövlət və qeyri-dövlət sektirunun nisbətinin dəıyişdirilməsi barədə qərarlarından asılılığını əhəmiyyətli dərəcədə azalda biolər. Belə bir göstəriciyə misal olaraq ümumi regional məhsulun həcmini göstərmək olar. Reprezentativ vergi sitemi metodu vasitəsilə vergi potensialının qiymətləndirilməsinə dövlətin fiskal seçimi (yəni müxtəlif növ vergilərin təyin edilməsi), vergitutma bazasının strukturunda baş verən dəyişikliklər (yəni müxtəlif vergilərin vergitutma bazalarının nisbəti), iqtisadi fəaliyyətin yerləşdirilməsi ilə bağlı dəyişikliklər və s. öz təsirini göstərir. Reprezentativ vergi sitemi metodu vasitəsilə qiymətləndirmə zamanı vergitutma bazası vergi dərəcələrindən asılı olur. Buna görə də əsas komponenti vergitutma bazasının qiymətləndirilməsi olan bu metod əsasında aparılan hesablamaların nəticəsi fiskal siyasətin təsirinə məruz qalmaya bilməz. Vergi potensialının makroiqtisadi göstəricilərin köməyi ilə
qiymətləndirilməsi zamanı da az dərəcədə olsa da bu mexanizmlərin hamısı öz təsirini göstərir. Bu təsirin səviyyəsinin aşağı olmasını iki səbəblə izah etmək olar. əvvəla, bu yanaşma vergi siyasətinin faktiki təhlilini nəzərdə tutmur, əsas diqqət vergi gəlirlərinin baza gəlirlərinə və deməli vergi potensialına yönəldilir. Ikincisi, makroiqtisadi göstəricilərin hesablanması üçün bazanın daha geniş olması qiymətləndirmənin son göstəricilərinə “əks əlaqə” effektinintəsir dərəcəsini azaldır.vergi potensialının reprezentativ vergi
sistemi metodu
ilə qiymətləndirilməsi zamanı isə ayrı-ayrı vergilər üzrə potensial gəlirlərin Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|