Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88)

- 9 - 
 
  
Yabanı  alma  və  armud  meyvələri  müxtəlif  içkilərin,  şirələrin,  meyvə  şərbətlərinin, 
cövhərlərin hazırlanmasında və mürəbbələrin bişirilməsində istifadə olunur. Tərkiblərindəki pektin 
maddələrinin çoxluğuna görə onlardan marmelad, jele, pastillər və kisel hazırlanır. 
 
Meşə gilası həm dekorativ, həm də meyvə bitkisi kimi məlumdur. Yetkin meyvəsi təzə halda 
yeyirlər, spirtli işkilərin tinkturaları və sərinləşdirici içkilərin, hazırlanmasında istifadə olunur.Onun 
şirəsi  ilə  qənnadı  məmulatlarını  və  şərabları  boyayırlar.  Quru  meyvələrinin  döyülmüşü  piroq  və 
qoğalların içinə doldurulurvə kisel hazırlanır.Meyvə tozu pryanik və tort hazırlanmasında işlədilir.   
Meyvələrində  aşı  maddələri,  üzvi  turşular  (limon  və  alma),  vitaminlər,askorbin  turşusu,rutin, 
antosian, flavonoidlər, üfir yağları və fitonsid xüsusiyyətli benzoy aldehidi vardır. 
Doqquzdon. Meyvələrinin tərkibində C, P, A və B qrupu vitaminləri,fruktoza, qlükoza, üzvi 
turşular,  mikroelementlərdən  kalium,  alüminium,  maqnezium,  kalsium,  mis,  maqnezium  və 
həmçinin yod və çox miqdarda fosfor vardır.Meyvələri təzə halda yeyilir, ondan jele, cem, kompot, 
şirə hazırlanır, şərab emal edilir,kompot və kisel üçün qurudulur. 
Alça  meyələrindən  mürəbbə,  povidlo,  cem,  jele, kompot,  alkoqolsuz  içkilər,  şərab,  şirə  və 
likor almaq üçün istifadə olunur. Meyvələrinin lətli hissəsindən lavaşa alınır. Meyvələri təzə halda 
və emal edilmiş şəkildə kulinariyada, qənnadı və konserv sənayesində istifadə olunur.   
Çaytikanı meyvələrinin tərkibində provitaminlər A (10,9 mq% qədər), B1, B2, B3, B6, C, E, 
K,,, və s vitaminlər, 3-6% şəkər(qlükoza və fruktoza), 2,5% -ə qədər üzvi turşular (alma, çaxır və s.), 
aş maddələri, kversetin, 9% piyli yağvardır. Meyvələrində piyli yağ toplanır ki, tərkibləri doymuş və 
doymamış yağ turşuları ilə triasilqliserinlərindən ibarətdir, sonuncular arasında doymamış (palmitin. 
olein) turşuları üstünlük təşkil edir. Bunlarla bərabər meyvələrdə pektin, üzvi turşular, aşı maddələri, 
flavonoidlər, maddələr, nikotin və fol turşusu,  makro və mikroelementlər (kalium, kalsium, dəmir, 
sink, bor, mis, manqan), şəkər və bəzi növ bitki antibiotiklərinə rast gəlinir. 
Çaytikanı meyvələri qida əhəmiyyətli olub, təzəvə konservləşdirilmiş halda istifadə olunur. 
Meyvələrdən  ananas  iyi  verən  püre,  mürəbbə,  povidlo,  marmelad,  konfet  üçün  içlik  hazırlanır. 
Meyvə şirəsi şərab istehdalında, sərinləşdirici içkilərin alınmasında istifadə olunur. Təzə meyvələr 
dondurulduqdan sonra acılığını itirir və kisel, tinkturalar və jele hazırlamaq üçün istifadə olunur. 
Quşarmudu  meyvəsi  tərkibində  vitaminlərin  miqdarı  çoxdur.  C  vitamini  limonda 
olduğundan artıqdır.Bundan əlavə meyvələrin tərkibində.P, В2, РР, E, K, vitaminləri, provitamin A, 
şəkərlər (8% fruktoza, qlükoza, saxaroza, sorboza), qlikozidlər, amin turşuları, aşı maddələri, pektin 
və  acı  maddələr,  48%  üzvi  turşular  (alma,  limon,  yantar),  flavonoidlər  (daha  çox  rutin),  çox 
miqdarda dəmir, mis, manqan, yod, sink, kalium və maqnezium, spirtlər (sorbit və idit), efir yağları 
və həmçinin ətraf nühiti sağlamlaşdıran və zərərsizləşdirən fitonsidlər vardır.  
Quşarmudu meyvələrindən mürəbbə, cem, jele, kisellər, marmelad, araq, eləcə də isladılmış və 
marinadlaşmış şəkildə istifadə olunur. Qurudulmuş meyvələrinin tozu piroqların içi üçün sərf olunur.  
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Azərbaycan etnoqrafiyası: 3 cilddə, I c., baş red. Bünyadov T.Ə. Bakı, Şərq-Qərb, 2007, 544 s. 
2.
 
İbrahimov  Ə.M.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  florasının  yabanı  alma  və  armud  növlərinin 
bioekoloji xüsusiyyətləri, istifadə imkanları: Biol.elm.nam. … dis. avtoref. Bakı, 2008, 20 s. 
3.
 
İbrahimov Ə.Ş., Piriyev M.Z., Qənbərov D.Ş. Naxçıvan Muxtar Respublikasında gülçiçəkkimilər 
fəsiləsinin ağac və kolları. Bakı, Viktoriy, 2012. 93 s. 
4.
 
Seyidov  M.M.,  İbadullayeva  S.C.,  Qasımov  H.Z.,  Salayeva  Z.K.  Şahbuz  Dövlət  Təbiət 
Qoruğunun flora və bitkiliyi. Elmi metodiki vəsait. Naxçıvan: Əcəni, 2014, 524 s.  
5.
 
Talıbov  T.H.,  Qasımov  H.Z.,  İbrahimov  Ə.M.Meyvəçiliyin  tədrisi  metodikası  //  Naxcıvan 
Dövlət Universitetinin Elmi əsərləri, Naxçıvan; Qeyrət, 2012,  № 1, s.153-157 
6.
 
Talıbov  T.H.,  İbrahimov  Ə.Ş.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  florasının  taksonomik  spektri. 
Naxçıvan; Əcəmi, 2008, 364 s. 
7.
 
Гроссгейм А.А. Растительные ресурсы Кавказа. Баку; АН Азерб. ССР, 1946, 671 с.  
8.
 
Флора Азербайджана: В 8-х т. т. 8, Баку; Из-во АН Азерб. ССР, 1955, 540 с. 
9.
 
Черепанов  С.К.  Сосудистые  растения  Росии  и  сопредельных  государств.  СПб.:  Мир  и 
семя, 1995, 992 с. 

---

- 10 - 
 
ABSTRACT 
Hilal Gasimov 
COMMON WILD FRUITS AND BERRIES PLANTS THE FLORA 
OF NAKHCHIVAN AUTONOMOUS REPUBLIC 
 
 Nakhchivan MP is one of the centers of world cultural diversity, mountain forests are rich 
in fruits and berries. Therefore, cultivated ancestral plants, original wild-growing forms of storage, 
as well as many species of selection point, a country of ecologically high degree of purity, having 
food  safety  highly  productive,  biotic  and  abiotic  factors  resistant  to  cultivars  grown  in  mountain 
conditions,  the  importance  of  their  systems  is  indispensable.  A  large  variety  of  medium  and  high 
mountain  forests,  wild  common  plum  (Prunus  divaricata),  cherry  (Cerasus  araxina,  S.  mycosis, 
Cincana, S. microcarpa), pear (Pyrus acutiserrata, P. caucasica, Pc var Schuntukensis, P. communis, 
P.  medvedevii,  P.  nutans,  P.  oxyprion,  P.  raddeana,  P.  salicifolia,  =  Ps  var  Angustifolia,  =  Ps  var 
Latifolia,  P.  syriaca,  P.  voronovii,  P.  Georgica,  P.  Pseudosyriaca,  P.  Zangezura,  P.megrica, 
P.chosrovica, P. demetrii, P. fedorovii), apple (Malus  orientalis,  = M.  o.  var. Montana), mountain 
ash (Sorbus aucuparia, S. boissieri, S. graeca, S. persica, S. luristanica, S. subfusca, S. takhtajanii, 
S. Roopiana, S. turcica), hawthorn (Crataegus atrosanquinea, C. caucasica C.Koch, C. Cinovskisii, 
C.  Curvisepala,  C.  Eriantha,  C.  meyeri,  C.  monogyna,  C.  orientalis,  C.  pallasii,  C.  pentagyna, 
C.pojarkoviae,  C.  pontica,  C.  ps  e.  e.  g.,  zangezura,  C.  tournefortii,  C.  schraderiana),  cirque 
(B.densiflora,  B.  Iberica,  B.  sphaerocarpa,  B.  integerrima,  B.  vulgaris),  roses  (Rosa  afzeliana, 
R.brotherorum,  R.  boissieri,  R.  buschiana,  R.  tuschetica,  R.villosa,  R.  zangezura),  blackberry 
(Rubus  anatolicus,  R.  caesius,  R.  ibericus)  and  so  on.  These  plants  are  a  valuable  source  material 
and wealth for the creation and selection of highly productive cultural forms. 
 
РЕЗЮМЕ 
Гилал Касымов 
РАСПРОСТРАНЕННЫЙ ДИКОРАСТУЩИЕ ФРУКТЫ  И ЯГОДЫ РАСТЕНИЯ 
ВО ФЛОРЕ НАХИЧЕВАНСКОЙ АВТОНОМНОЙ РЕСПУБЛИКИ 
Нахчыванской  МР  является  одним  из  центров  формирования  мирового  культурного 
разнообразия,  горные  леса  богаты  фруктами  и  ягодами.  Следовательно,  культивируемые 
растения  предков,  оригинальные  дикорастущие  формы  хранения,  а  также  многие  виды 
селекционной  точки  зрения,  страны  экологически  высокая  степень  чистоты,  имеющая 
продовольственная безопасность высокопродуктивный, биотические и абиотические факторы, 
устойчивые  к  культурным  сортам,  выращиваемых  в  горных  условиях  важность  их  систем 
незаменима.  Большое  разнообразие  средних  и  высоких  горные  лесы,  дикорастущая 
распространенная  алыча  (Prunus  divaricata),  вишни  (Cerasus  araxina,  С.  микоз,  Cincana, 
С.microcarpa),  груша  (Pyrus  acutiserrata,  P.  caucasica,  P.c.  var.  Schuntukensis,  P.  communis, 
P.medvedevii,  P.  nutans,  P.  oxyprion,  P.  raddeana,  P.  salicifolia,  =  P.s.  var.  Angustifolia,  =  P.s.var. 
Latifolia,  P.  syriaca,  P.  voronovii,  P.  Georgica,  P.  Pseudosyriaca,  P.  Zangezura,  P.megrica,  P. 
chosrovica,  P.  demetrii,  P.  fedorovii),  яблоко  (Malus  orientalis, 
= 
M.  o.  var.  montana),  рябина 
(Sorbus  aucuparia,  S.  boissieri,  S.  graeca,  S.  persica,  S.  luristanica,  S.  subfusca,  S.  takhtajanii,  S. 
Roopiana, S. turcica), боярышник (Crataegus atrosanquinea, C. caucasica C.Koch, C. Cinovskisii, C. 
Curvisepala,  C.  Eriantha,  C. meyeri,  C.  monogyna, C. orientalis,  C.pallasii,  C. pentagyna,  C. Pojar-
koviae, C. pontica, C. pseudoheterophylla, C. szovitsii, C.zangezura,C. tournefortii, C. schraderiana) 
циринк (B. densiflora, B. Iberica, B. sphaerocarpa, B.integerrima, B. vulgaris), розы (Rosa afzeliana, 
R. brotherorum, R. boissieri, R. buschiana,  R. tuschetica, R. villosa, R. zangezura), ежевика (Rubus 
anatolicus,  R.  caesius,R.  ibericus)  и  так  далее.  Эти  растения  являются  ценным  исходным 
материалом и богатством для создания и отбора высокопродуктивных культурных форм.  
 
NDU-nun Elmi Şurasının 27 noyabr 2017-ci il tarixli qərarı ilə çapa tövsiyyə 
olunmuşdur. (protokol № 03).  
 
 

---