Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- 13 - 2 C 51 H 98 O 6 + 145O 2 → 102CO 2 + 98H 2 O 102 bu halda RQ= ──── = 0,7 145 Üzvi maddələr oksidləşdikdə əmələ gələn istiliyin miqdarı eyni olmur. Bir qram karbohidrat parçalanarkən 4 kkal, zülal parçalanarkən 5,7 kkal və yağ parçalandıqda isə 9,2 kkal istilik verir (1). Temperaturun tənəffüs prosesinə təsiri Tənəffüs prosesinə təsir edən amillərdən biri temperaturdur. Ən güclü şaxtalarda olsa belə bitkilərdə tənəffüs prosesi davam edir. Tənəffüs üçün ən aşağı temperatur səviyyəsi -10 o S-dir. Ancaq bitkilərin qışlayan orqanlardan olan - çılpaqtoxumluların iynələrində -20ºS və hətta daha aşağı temperatur səviyyəsində tənəffüs gedir. Tənəffüs prosesi yalnız bitkilər donduqdan və tamamilə tələf olduqdan sonra dayanır. Temperatur artdıqja tənəffüs prosesi də tədricən intensivləşir. Maksimovun təcrübələrinin nətijələri göstərir ki, temperatur hər 10ºS artdıqja tənəffüs prosesi 1,9-3,3 dəfəyə qədər sürətlənir (1). Müxtəlif bitkilərdə yüksək temperatur səviyyəsi bir-birinə təxminən yaxın olur. Bu göstərici 45-55ºS arasında tərəddüd edir. Bir sözlə 40-50ºS arasında tənəffüs prosesi sürətlənir və 55ºS -də isə tamamilə dayanır. Tənəffüs prosesinin yüksək temperaturda dayanması hüjeyrələrin məhv olması ilə əlaqədardır. İşığın intensivliyinin tənəffüs prosesinə təsiri Təcrübələr göstərir ki, fotosintez fototənəffüslə müşayət olunur. İşıqda gedən tənəffüsün qaranlıqdakı tənəffüslə əlaqəsi yoxdur. Ancaq həm tənəffüs, həm də fotosintez prosesində oksigenin alınması və karbon qazının ixrac edilməsi həyata keçirilir. Fototənəffüs materialı olaraq, fotosintez prosesində aralıq məhsulu kimi əmələ gələn qlikol turşusudur. Fotosintez prosesində qlikol turşusu peroksisomlarda oksidləşir. Bu fakt əsas verir ki, işıqlanma şəraitində tənəffüsü ölçərkən xüsusi metodlardan istifadə edilməlidir. Ona görə ki, işıqda tənəffüsdəki qaz mübadiləsi (O2 → CO 2 ), fotosintezdəki qaz mübadiləsi tərəfindən örtülə (CO 2 →O 2 ) bilir. Bu məqsədlə manometrik metod və mass-spektrometriya tətbiq olunur. İşığın tənəffüs prosesinə təsiri gen səviyyəsində bitkilərdəki fitoxrom sistemi tərəfindən həyata keçirilə bilir. İşığın təsiri ilə bitkilərdə tənəffüs əmsalının qiyməti də sabit qalmayıb dəyişilir. Aparılmış təcrübə və müşahidələrin nəticələri göstərir ki, bitkilərdə işıqda karbon qazının ayrılması, qaranlıqdakına nisbətən zəif gedir. Bu işıqda tənəffüs prosesində xaric edilən karbon qazının müəyyən hissəsinin fotosintezdə yenidən istifadə olunması ilə izah edilir. Elə bunun nəticəsi olaraq işıqlanma şəraitində bitkilərdə tənəffüs əmsalı (──) qaranlıqdakına nisbətən həmişə aşağı qiymətdə olur. Suyun tənəffüs prosesinə təsiri Tənəffüs prosesinin normal gedişinin təmin olunması üçün yalnız hüceyrələrdə üzvi maddələrin olması kifayət deyildir, həm də hüceyrələrdə lazımi səviyyədə su olmalıdır. Protoplazmada kifayət qədər suyun olması tənəffüs prosesinin getməsi üçün əsas şərtlərdən biridir. Odur ki, quru toxumlarda tənəffüs prosesi zəif gedir. Quru toxumlar, sporlar, quru şibyələr və s-də tənəffüs çox zəif gedir. Arpanın quru toxumları (suyun miqdarı 10-12%) 1 kq hesabı ilə saatda 0,3 mq karbon qazı ayrıldığı halda, azca rütubətlənmə nəticəsində (suyun miqdarı 33% olduqda) bu göstəriji 2000 mq-a qədər olur (2). Təcrübələr əsas verir ki, plazmoliz zamanı bitkilərdə tənəffüs prosesinin sürətlənməsi, plazmolizin ilk mərhələsində müşahidə edilir. Ümumiyyətlə, yarpaqlarda suyun həddindən artıq azalması, toxumlarda olduğu kimi tənəffüsün zəifləməsinə səbəb olur. Bitki hüjeyrələrində suyun azalması fermentlərin əks istiqamətdə təsir göstərmələrinə və sintetik təsirilərinin get-gedə azalıb, hidrolitik təsirlə əvəzlənməsinə səbəb olur. Bitkilərin daxilindəki mürəkkəb şəkərlər və digər mü- rəkkəb maddələr fermentlərin hidrolitik təsiri nəticəsində sadə birləşmələrə qədər parçalanaraq, hüjeyrələrdə çoxlu miqdarda şəkər toplanmasına səbəb olur. Nəticədə bu da tənəffüs prosesinin sürətlənməsinə səbəb olur. Tənəffüsün mühitin qaz tərkibindən asılılığı - 14 - Mühitin qaz tərkibi də qaz prosesinə jiddi təsir göstərir. Oksigenin miqdarının mühitdə azalması tənəffüs prosesini zəiflədir. Bitkilərin oksigensiz şəraitə qarşı davamlılığı müxtəlifdir. Belə ki, buğda cücərtilərində oksigensiz mühitdə qazlar mübadiləsi kəskin zəiflədiyi halda, çəltik cücərtilərində isə bu şəraitdə karbon qazının ayrılması nəinki zəifləyir, əksinə bir qədər də sürətlənir. Görünür çəltikdə bu halın baş verməsi onun sulu sahələrdə normal inkişafi ilə əlaqədardır. Bu cür şəraitdə çəltikdə anaerob tənəffüs daha çox sürətlənir. E.V. Arsixovskayanın təcrübələri göstərir ki, mühitin və bitkilərin müxtəlif toxumalarının qaz tərkibi eyni deyildir. Onun aldığı nəticələrə görə alma meyvələrinin lət hissəsində CO 2 -7,5%, O 2 -13,9%, limonun yetişmiş meyvəsində isə CO 2 8,5%, O 2 11,5%-ə bərabərdir (3). Nəhayət tənəffüsün intensivliyi mühitin qaz tərkibi bitki orqanizmindəki ferment sisteminin fəallığı, temperatur və s-dən asılıdır. Qıcıqlanmadan asılı olaraq tənəffüsün intensivliyinin dəyişməsi Qıcıqlanma canlı protoplazmanın başlıca xüsusiyyətlərindən biridir. Xarici təsirə cavab reaksiyası nəticəsində qıcıqlanma əmələ gəlir. Zəif qıcıqlar protoplazmada gedən həyati proseslərin xeyli artmasına və müxtəlif fizioloji funksiyaların sürətlənməsinə səbəb olur. Qıcıqların mənfi təsiri aradan qaldırıldıqda protoplazmanın fəaliyyəti yenidən normal hala düşür. Nisbətən güclü qıcıqların təsiri nəticəsində protoplazmanın fəaliyyəti əvvəlcə müəyyən qədər artsa da sonra kəskin şəkildə aşağı düşür. Müxtəlif fizioloji proseslərə təsir edən qıcıqlardan birinci növbədə müxtəlif növ zəhərli maddələri göstərmək olar. Bütün zəhərli maddələr az miqdarda olduqda tənəffüs prosesini stimulə edir. Karbon qazının buraxılması xeyli sürətlənir. Yüksək konsentrasiyalı zəhərli maddələr isə tənəffüs prosesinin zəifləməsinə və ya dayanmasına səbəb olur. Bu kimi maddələr sırasına efir, xloroform və s. aiddir. Mexaniki və fiziki amillərin təsiri ilə də qıcıqlanma baş verir. Bitkilərin yaralanması tənəffüs prosesini kifayət qədər sürətləndirir. Fiziki amillərə radioaktiv maddələri, temperaturu və işıqlanmanın dəyişməsini və s. misal göstərmək olar (5). Qida maddələrinin tənəffüs prosesinə təsiri Tənəffüs prosesinin intensivliyinə təsir edən amillərdən biri də bitki hüceyrələrinin karbohidratlarla təmin olunma dərəcəsidir. Bu məsələni ilk dəfə Borodinin öz təcrübələrində yoxlamışdır. Bitki qaranlıqda saxlanıldıqda hüceyrələrdə karbohidratlar azalır, nəticədə tənəffüs prosesi xeyli zəifləyir. Bu bitki yenidən işığın altında saxlanıldıqda karbohidratların çoxalması hesabına tənəffüs prosesi sürətlənir. Karbohidratlarla zəngin olmayan buna görə də zəif tənəffüs edən bitki yarpaqlarına süni surətdə şəkər məhlulu yeridilməsi, onlarda tənəffüs prosesinin sürətlənməsinə səbəb olur. ƏDƏBİYYAT 1. Лебедев С.И. «Физиология растений» Изд-во «Колос», 1982 2. Либберт Э. «Физиология растений» Изд-во «Мир», М. 1976 3. Рубин Б.А. «Физиология и биохимия дыхания растений» Ладычина М.Е. Изд-во МГУ, 1974 4. Qasımov N.A. “Bitki Fiziologiyası” Bakı, 2008 5. Qazıyev T.İ. “Bitki Fiziologiyası” Bakı, 1974. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|