Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88)

- 11 - 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2017, № 7 (88) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY. SCIENTIFIC WORKS, 2017, № 7 (88) 
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ. НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2017, № 7 (88) 
 
 AKİF MƏRDANLI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
       [e-mail] 
FƏRMAN XUDAVERDİYEV  
 
 
 
                                                     [e-mail] 
 
TOFİQ ƏLİYEV  
                                                     Naxçıvan Dövlət Universiteti                                               
[e-mail] 
UOT: 581.121 
TƏNƏFFÜS PROSESİNƏ TƏSİR EDƏN 
ENDOGEN VƏ EKZOGEN AMİLLƏR 
 
Açar  sözlər:  endogen  amillər,  ekzogen  amillər,  fermentlər,  hormonlar,  tənəffüs,  qaz 
mübadiləsi, plazmoliz, qıcıqlanma  
Key  words:  endogenous  and  exogenous  factors,  enzymes,  hormones,  respiration,  gas 
exchange  
Ключевые слова: эндогенные и экзогенные факторы, ферменты, гормоны, дыхание, 
обмен газов, плазмолиз  
Bitkilərdə  tənəffüsün  intensivliyini  ölçmək  üçün  bitkilərin  tənəffüs  məhsulları  qapalı 
mühitdə  hesaba  alınır.  Bu  məqsədlə  evdiometrdən  istifadə  edilir.  Evdiometr  üzəri  dərəсələrə 
bölünmüş, uzun və birtərəfi qapalı silindrdir. Tənəffüsü öyrəniləсək bitkinin bir hissəsi evdiometrin 
içərisinə  yerləşdirilir.  Açıq  tərəfi  isə  сivəyə  batırılır.  Evdiometrlə  bitki  nümunəsi  uzun  müddət 
qaranlıqda saxlanılır(3). 
Karbon qazının miqdarını müəyyən etmək üçün evdiometrə kalium və ya natrium hidroksid 
məhlulu, oksigenin miqdarını müəyyən etmək üçün isə priqallol məhlulu yeridilir.  
Evdiometrə  yeridilmiş  kalium-hidroksid  məhlulu  karbon  qazını  udduğu  üçün  сivə 
evdiometrdə bir qədər yuxarı qalxaсaqdır. Yuxarı qalxan сivənin həсmi evdiometrdə olan və kalium 
hidroksid məhlulu tərəfindən udulmuş karbon qazının həсmini göstərir (2).  
Evdiometrə  priqallol  məhlulu  yeritdikdə  isə  сivə  sütununun  yuxarı  qalxması  ev-diometrdə 
olan  oksigenin  miqdarını  göstərir.  Təсrübədən  əvvəl  evdiometrdəki  havanın  tərkibi  məlumdursa, 
təсrübənin  gedişindən  alınan  nətiсələr  əsasında  bitkinin  buraxdığı  karbon  qazı  və  aldığı  oksigenin 
miqdarını hesablamaq asan olur.  
Bitkilərin  tənəffüsü  həm  də  respirometr  adlanan  сihazla  öyrənilmişdir.  Bu  сihaz  bitki 
yerləşdirilən  kolbadan,  manometrdən,  manometrin  aşağı  hissəsinə  keçirilmiş  bir  uсu  qapalı  yoğun 
borudan ibarətdir.  
Kolbanın  yan  tərəfində  xlorid  turşusunu  tökmək  üçün  bir  çıxıntı,  daxilində  isə  kalium 
hidroksid  tökmək  üçün  silindr  vardır.  Kolbanın  içərisinə  tənəffüsü  öyrəniləcək  bitki 
yerləşdirildikdən  sonra  kolba  içi  boş  şüşə  probka  vasitəsilə  manometrə  birləşdirilir.  Sonra 
manometrin  aşağı  hissəsinə  keçirilmiş  yoğun  rezin  borunun  vintini  burmaqla  manometrdəki  maye 
müəyyən səviyyəyə gətirilir. 
Bitkinin  buraxdığı  karbon  qazı  kalium-hidroksid  məhlulu  tərəfindən  udulur.  Buna  görə  də 
tənəffüs  prosesində  bitkinin  aldığı  oksigen  havanın  həcminin  dəyişilməsinə  səbəb  olur.  Bunu  da 
manometr vasitəsilə müəyyən etmək mümkündür.  
Respirometr bitkinin buraxdığı karbon qazının həcmini də müəyyən etməyə imkan verir. 
Tənəffüsün intensivliyi 
Tənəffüsün  intensivliyi  ekzogen  (işıq,  istilik,  rütubət  və  s.)  və  endogen  (fermentlər, 
hormonlar)  amillərin  təsirindən  asılıdır.  Bir  qayda  olaraq  tənəffüsün  intensivliyi  sabit  kəmiyyət 
deyildir, şəraitdən asılı olaraq dəyişir. 

---

- 12 - 
 
Tənəffüsün  intensivliyi  həm  ayrılan  CO
2
-nin,  həm  də  udulan  O
2
-nin  miqdarına  görə  təyin 
edilir(4). 
Təcrübələr  göstərir  ki,  tənəffüsün  intensivliyi  nəinki  bitkilərin  növündən, həm  də  eyni  növ 
bitkinin  toxuma  və  hüceyrələrinin  fizioloji  vəziyyətindən  asılı  olaraq  dəyişir.  Məsələn,  buğda 
bitkisinin yarpaqlarında, dənli-paxlalı bitkilərin yarpaqlarındakına nisbətən tənəffüs 3-5 dəfəyə kimi 
sürətlə  gedir.  Eyni  bitkinin  orqanları  sırasında  erkək  və  dişi  cinsi  orqanlarda  vegetativ  orqanlara 
nisbətən tənəffüsün intensiv səviyyədə getməsi müəyyən olunmuşdur. 
İşıqsevən  bitkilərə  nisbətən  kölgəyə  davamlı  bitkilərdə  tənəffüsün  intensivliyi  aşağı  olur. 
Şimal rayonlarında  yaşayan bitkilərdə tənəffüs aşağı temperaturda, cənub rayonlardakı bitkilərdən 
daha intensivdir. 
O,  cümlədən  yüksək  dağlıq  ərazilərdə  bitən  bitkilərdə  tənəffüsün  intensivliyi  yüksəkdir. 
Kambi  qatını  təşkil  edən  hüceyrələrin  yüksək  tənəffüs  intensivliyinə  malik  olması,  onların 
funksional fəallığı və tərkibində zülali maddələrin miqdarının çoxluğu ilə izah edilir. 
Təcrübələr  əsas  verir  ki,  cavan  yarpaqlarda  tənəffüsün  intensivliyi  yaşlı  yarpaqlardakına 
nisbətən 2-10 dəfə çoxdur. Bu hal cücərən toxumlarda da qeydə alınmışdır. Belə ki, cücərmənin ilk 
dörd  günündə  günəbaxan  cücərtilərində  tənəffüs  bir  bitkiyə  görə  1  saatda  0,06  mq  CO
2
-yə 
bərabərdirsə, on üçüncü  gün bu  göstərici 0,3 mq-a bərabər olur (5). Toxumaların qocalması, eləcə 
də yarpaqların tökülməsi ilə əlaqədar olaraq tənəffüsün intensivliyi aşağı düşür.  
Bitkilərdə  inkişaf  fazalarından  asılı  olaraq  tənəffüsün  intensivliyi  sabit  qalmır.  Məsələn, 
bitkilərin çiçəkləmə dövründə tənəffüs intensivləşir. 
Yuxarıda  göstərilən  qanunauyğunluq  meyvələrdə  də  müəyyən  edilmişdir.  Meyvələrdə 
tənəffüsün  intensivliyinin  azalmasından  sonra,  onun  yenidən  kəskin  artması  müşahidə  edilir. 
Tənəffüsün  bu  cür  sürətlənməsi  «Klimakteriks»  adlanır.  Tənəffüsün  intensivliyinin  dəyişməsi 
fermentlərin fəallığında da özünü göstərir.  
Məsələn,  qocalma  zamanı  alma  yarpaqlarında  peroksidaza  tamamilə  inaktivləşir,  əksinə 
polifenoloksidazanın aktivliyi artır. 
                      Tənəffüs əmsalı 
Bitkilər  tənəffüs  prosesində  xarici  mühitdən  aldığı  oksigen  qədər  mühitə  CO
2
  buraxır. 
Tənəffüs  prosesində  xariji  mühitə  buraxılan  karbon  qazının  alınan  oksigenin  miqdarına  olan 
nisbətinə tənəffüs əmsalı deyilir: 
                         CO
2
 
              RQ = ──── 
                         O
2
 
Aparılan  təcrübələr  və  əldə  edilən  nəticələr  əsas  verir  ki,  tənəffüs  əmsalının  qiyməti 
tənəffüsdə sərf edilən üzvi maddələrin reduksiya dərəcəsindən, tənəffüs edən hüceyrənin oksigenlə 
təchiz olunma səviyyəsindən və s. asılıdır. 
Tənəffüs materialı karbohidratlardan ibarət olarsa, o zaman tənəffüs əmsalı vahidə bərabər olur. 
Bitkilər tənəffüs prosesində  yağlardan  da  tənəffüs  materialı  kimi  istifadə  edir. Bu prosesdə 
əvvəlcə  yağlar  xüsusi  fermentlərin  təsiri  ilə  yağ  turşusu  və  qliserinə  parçalanır,  sonra  tənəffüs 
prosesində  istifadə  olunur.  Yağlardan  tənəffüs  materialı  kimi  istifadə  edildikdə  tənəffüs  əmsalı 
vahiddən aşağı düşür.  
Lakin  tənəffüs  prosesi  qıcqırma  ilə  birlikdə  həyata  keçirilirsə  bu  halda  TƏ-nin  qiyməti 
əsasən vahiddən çox olur (RQ>1). Oksigenlə yaxşı təmin olunmayan toxumaların, həmçinin maya 
və kif göbələklərinin tənəffüsünü buna misal göstərmək olar. Bundan başqa tənəffüs substratı kimi 
daha  çox  oksidləşən  maddələrdən  istifadə  olunduqda  da  TƏ-i  vahiddən  çox  olur.  Məsələn,  alma 
turşusunun oksidləşməsi buna aid ola bilər: 
             
 
   C
4
H
6
O
5
 + 3O
2
  ® 4CO
2
 + 3H
2
O   RQ=1,33 
Aparılmış  ümumiləşdirmələr  əsas  verir  ki,  tənəffüs  substratı  kimi  sərf  olunan  maddənin 
tərkibi  hidrogenlə  zəngin,  oksigenlə  isə  kasıb  olduqda  RQ<1  olacaqdır.  Məsələn,  iki  molekul 
tripalimitinin - C
3
H
5
O
3
(COC
15
H
31
)
3
 tamamilə oksidləşməsi üçün 145 molekul oksigen lazımdır. 
 
 

---