Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88)

 
250 
12.  Papaqda  isə  onlar
 
iki  qatda-müxtəlif
 
piqmentlərlə  rənglənmiş  dəriciklə  örtülmüş  üst  və  alt 
qatı əmələ gətirir. 
13.  Göbələklərin  bəzilərinin  meyvə  cisimlərinin  alt  qatını  borucuqlar,  digərlərinin  isə  lovhəciklər 
örtür. 
Papaqlı göbələklər çiçəkli bitkilərə və yosunlara nisbətən başqa cür qidalanır. 
1.  Göbələklərin
 
mitselisi  qida  maddələrinin
 
bir  hissəsini  su  və  mineral  maddələrlə  birlikdə
 
çürüntü
 
ilə zəngin meşə torpağından, qalan
 
hissəsi isə altında
 
bitdiyi ağacların
 
köklərindən
 
alır. 
2. Mitseli torpaqdan suyu və onda
 
həll olmuş
 
mineral maddələri udur. 
3. Bunlar da mitselidən ağacın köklərinə keçir. 
4. Hər
 
iki
 
orqanizm üçün
 
əhəmiyyətli
 
olan birgə
 
yaşamağa
 
simbiozm deyilir. 
5.  Tozağacı
 
göbələyi-  tozağacı,
 
yağlı  göbələk-  şam,
 
sarımtıl  göbələk-  küknar,
 
qırmızıbaş
 
göbələk-ağcaqovaq ağacının yanında bitir.  
6. Göbələklər bitkiyə
 
çətin daxil ola
 
bilən humus
 
maddəsini
 
mənimsəməyə şərait yaradır, qeyri-üzvi 
maddələri  sorur,  göbələk  fermentləri  ilə  karbohidrat  mübadiləsinə  kömək  edir,sərbəst  azotu 
birləşdirir. 
7.  Ali  bitkilərdən  azotsuz  birləşmələri,  oksigeni,  kökün  ifraz  etdiyi  maddələri  alır  ki,  bu  da 
sporların cücərməsinə imkan verir. 
Bu hadisə 1871-ci ildəF.M.Kamenski
 
tərəfindən müəyyən edilmişdir. 
Tozağacı  göbələyi,  qırmızıbaş,  yağlı,  sarımtıl  Mikoriza  göbələk  mitseliləri  ilə  ali  bitkilərinin
 
köklərinin simbiozudur.
 
və s. göbələklər bitkisiz inkişaf edə bilmir.  
Göbələklər
 
sporlarla
 
çoxalır. 
1. Göbələklər
 
papağının
 
borucuqlarında və ya
 
lovhəciklərində
 
yetişmiş sporlar vasitəsilə çoxalır. 
2. Yetişmiş
 
xırda və yüngül
 
sporlar
 
tökülür və külək
 
onları
 
ətrafa yayır. 
3. Sincab və dovşan,
 
həşərat
 
və
 
çılpaq
 
ilbizlər
 
göbələk
 
sporlarını yeyərək yayırlar. 
4. Rütubətli, cürüntülü
 
ilə
 
zəngin olan torpaqda
 
sporlar cücərir və mitseli telləri
 
inkişaf edir. 
5. Mitseli
 
ehtiyat qida maddələri toplayaraq
 
meyvə cismi əmələ gətirir. 
Göbələklər vegetativ, qeyri-cinsi və cinsi yolla çoxalır. 
Papaqlı göbələklər spor və mitseli hissəcikləri ilə çoxalır. 
Yeyilən göbələklər qida kimi mühüm əhəmiyyəti var. 
1. Tərkibində zülal, şəkər, yağ və başqa qida maddələri vardır. 
2. Ağ göbələk, şampinyon, qırmızıbaş göbələk, tozağacı göbələyi, yağlı göbələyi, sarı-qırmızı göbələyi, 
tülküqulağı göbələyi yeməli göbələklərdir. 
3. Solğun əzvay, milçəkqıran, öd göbələyi, yalançı tülküqulağı, kötük göbələyi zəhərli göbələklərdir. 
4. Yeməli göbələkləri zəhərli göbələklərdən ayırmaq lazımdır. 
5. Solğun əzvay göbələyinin papağının alt tərəfi yaşımtıl-ağ, şampinyonda isə cəhrayıdır. 
6. Parlaq-qırmızı və ağ ləkəli papağına görə milçəkqıran göbələyi asan tanımaq olar. 
7.  Yeməli  kötük  göbələyinin  kötükcüyünün  pərdəvarı  halqa  vardır,  yalançı  kötük  göbələyində  isə  belə 
pərdə yoxdur. Papağının altındakı lovhəciklər isə yaşılımtıl rəngdədir. 
8.Öd göbələyi ağ göbələyə oxşayır,lakin onun kötüyünün yuxarı hissəsi qara və ya boz rəngli tor şəklində 
naxışla örtülmüşdür. 
5.Yaradıcı tətbiqetmə:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yaradıcı  tətbiqetmə:  Qruplara  müxtəlif  göbələk  şəkilləri  təqdim  olunur.Qruplar
 
yeməli  və 
zəhərli göbələkləri ayıraraq
 
üzərinə yeməli və zəhərli göbələklər yazılmış
 
qutulara atırlar. 
vitamin 
ferment 
qida 
Boy maddəsi - 
gibberlin 
dərman, antibiotik 
Göbələklərin 
əhəmiyyəti 

---

 
251 
 
 
6.Qiymətləndirmə meyarları:
 
şərhetmə,fərqləndirmə
 
 
I səviyyə 
II səviyyə 
III səviyyə 
IVsəviyyə 
 
 
 
 
 
 
 
 
7.Ev tapşırığı:   
  Göbələklə zəhərləndikdə nə etməli? və “Möcüzəli” göbələklər aləminə səyahət
 
mövzuların
-
da (oidium, unlu şeh və ya külləmə göbələyi, dombalan, cadugər həlqəsı və ya dairəsi göbələyi, işıq 
saçan göbələklər) 
esse 
yazmaq. 
  Mövzunu  tədris  edilərkən  şagirdlərdə  araşdırma  aparmaq,  ardıcıl  və  sistemli  şəkildə  əlaqə 
yaratmaq, yaradıcılıq bacarıqlarının inkişaf etdirməklə yanaşı qazandıqları bilikləri dəyərləndirmək 
və lazimı anda istifadə etmək vərdişi yaranır. 
ƏDƏBIYYAT: 
2. Seyidli Y., Əhmədbəyli X., Əliyeva N., Biologiya VII sinif. Bakı Nəşr. Bakı 2014, 144 səh. 
3. Seyidli Y., Əhməbəyli X., Əliyeva  N. Biologiya- 7. Müəllim üçün medotik vəsait. “Bakı 
nəşr”. Bakı 2014, 144 səh. 
4.  A.Qəhrəmanov.  ”Ümumi  orta  təhsil  səviyyəsinin  yeni  fənn  kurikulumlarının  tətbiqi
 
üzrə”təlim kurslarının iştirakçıları üçün. Bakı 2012,səh 69.  
РЕЗЮМЕ 
Х.Г. Ибрагимова.  
РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКИХ НАВЫКОВ УЧАЩИХСЯ ПРИ ПРЕПОДАВАНИИ 
ТЕМЫ «МИР ГРИБОВ. ШЛЯПОЧНЫЕ ГРИБЫ» ПО БИОЛОГИИ 
  В  статье  приведена  методика  преподавания  темы  «Мир  грибов.  Шляпочные  грибы» 
по  куррикулуму  биологии  на  основании  требований  перед  современным  уроком.  При 
преподавании  темы  наряду  с  развитием  навыков  провести  исследования,  строить 
последовательную и системную связь, развивать творческие способности, у учащихся также 
возникает привычка оценивать полученные знания и своевременно использовать их.  
SUMMARY 
Kh.G. Ibrahimova 
DEVELOPMENT OF CREATIVITY ABILITIES OF STUDENTS IN THE 
TEACHING OF TOPIC “THE WORLD OF MUSHROOMS. EDIBLE (COVERED) 
MUSHROOMS” FROM BIOLOGY. 
   In this article, teaching method of the topic “the World of mushrooms. Edible mushrooms” 
on  cirriculum  of  biology  was  presented  on  the  basis  of  requirements  issued  to  modern  lesson. 
During teaching of the topic, students obtain habits to conduct investigations, to make regular and 
systematic  communcations,  to  develop  creativity  abilities  and  as  well  as  to  assess  obtained  skills 
and to use them in timely manner when necessary. 
  
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  27  noyabr  2017-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyyə 
olunmuşdur. (protokol № 03).  
Məqaləni çapa təqdim etdi: Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent B.Məmmədov
  
 
Yeməli göbələklər 
yağlı 
göbələk 
Ağ 
göbələ
k 
Şam 
pinyon 
Zəhərli göbələklər 
yalançı 
kötük 
g 
solğun 
əzvay g. 
milçəkqır
an g. 

---

 
252 
MÜNDƏRİCAT 
 
BİOLOGİYA 
 
1.
 
Saleh Məhərrəmov. Yovşan-üzərlik qarışığının göz bəbəyinin mənfəzinə təsiri……………   3 
2.
 
Hilal Qasimov. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasında yayılmış yabani meyvə və  
giləmeyvə bitkiləri…………………………………………………………………………….. .6 
3.
 
Akif Mərdanlı, Fərman Xudaverdiyev, Tofiq Əliyev . Тənəffüs prosesinə təsir edən  
endogen və ekzogen amillər....................................................................................................... 11 
4.
 
Fəridə Səfərova. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasında yayılan asterkimilər - asteraceae 
dumort. fəsiləsinin balverən növlərinin bioloji xüsusiyyətləri…………………………...…… 16 
5.
 
Əzizə Hüseynova, Əliyar İbrahimov. Naxçıvan Muxtar Respublikasında yayılmış th. 
Kotschyanus və th. Collinus növlərinin efir yağı və kimyəvi tərkibi.....................................  20 
6.
 
Afaq Əliyeva. Boraginaceae juss. fəsiləsinin Azərbaycanda yalnız Naxçıvan ərazisi  
      üçün xarakterik olan növləri..................................................................................................... 27 
7.
 
Əliyar İbrahimov, Ənvər İbrahimov, Əli Qurbanov. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 
 bəzi perspektivli yabani qida meyvə bitkilərinin xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti…………….....  33 
8.
 
Tariyel Talıbov, Ülkər Mahmudova. Naxçıvan Muxtar Respublikasında yayılan  
valeriana l. - pişikotu cinsinə daxil olan növlərin bioekoloji xüsusiyyətləri……………..…..  40 
9.
 
Akif Bayramov, Mahir Məhərrəmov. Gilançayın makrozoobentosu………………. ….….. 47 
10.
 
Ramiz Ələkbərov. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasında nepeta l. cinsi növlərinin 
filogenetik strukturu................................................................................................................... 52 
11.
 
Elşad Qurbanov, Kəmalə Əsədova. Mil düzünün qış otlaqlarının bitkiliklərinin 
 tədqiqi və onların səmərəli istifadəsi......................................................................................... 60 
12.
 
Nigar Əliyeva. Qafqaz Köpgərinin (Rupicapra Rupicapra Caucasica L.) bəzi bioekoloji 
xüsusiyyətləri  haqqında……………………………………………………………………… 64 
 
KİMYA 
 
13.
 
Yasin
 
Babayev, Pərvin 
 
Quliyev, Vüsalə Məcidzadə. Stibium selenidin sintez  
üsulları və xassələrinin tədqiqi................................................................................................. 67 
14.
 
Qorxmaz Hüseynov. Mis(i) tioindatlarin alınması və termodinamik xassələrinin tədqiqi ..  73 
15.
 
Mahnur Cəfərli. Amberlite tipli kationitlərlə cu
2+
 ionunun sorbsiyası………………….…  79 
16.
 
Şəbnəm Səfərova. TNT( fr.340-390
o
c)-nin  deta ilə amidoaminləri və imidazolini  yol  
   bitumuna aşqar kimi................................................................................................................ 87 
 
COĞRAFİYA 
 
17.
 
Şəmsəddin Kazımov, Validə Hacıyeva, Sevinc Novruzova . Naxçıvan MR-in  
relyefine uyğun hidroenerji ehtiyatları………………………..…………………………….. 91 
18.
 
Sahib Hacıyev, Leyla İbrahimova. Şərur inzibati rayonunda təbii torpaq-kadastr 
 rayon və yarımrayonları.......................................................................................................... 94 
19.
 
Şəfəq Əliyeva. (Səfərəlı Babayev və Naxçıvan coğrafiyası.................................................... 81 
20.
 
Ülviyyə İsgəndərova. Naxçıvan MR ərazisində torpaqların deqradasiya problemlərinə dair..... 106 
21.
 
İlkin Vəlibəyov, Tavat İsmayilli. Naxçıvan Muxtar Respublikasında və ona yaxın sərhəd 
ərazilərində baş vermiş  zəlzələlərin makroseysmik və izoseyst sahələri (1980-2003-cü illər).... 110 
22.
 
Sara Bağırlı. Naxçıvan Muxtar Respublikasının müalicəvi mineral ehtiyatları və onların 
turizmdə əhəmiyyəti………………………………………………………………………… 116 
23.
 
Şakir Həmzəyev. Dağ – Aran Qobustan toponimlərinə dair mülahizələr.............................  121 
24.
 
Səxavət Salahov, Şıxəliyev E.Q. Azərbaycan Respublikası ərazisində termal 
 suların enerji potensialı…………………………………………………………………….  126 

---

 
253 
25.
 
Məhəmməd Məmmədov. Naxçıvan MR Arazboyu düzənliklərində yayılantorpaqların müasir 
vəziyyəti və onların kənd təsərrüfatının inkişafında rolu........................................................ 130 
26.
 
Nicat İmamverdiyev. Azərbaycanın elektrik enerji istehsalında bərpa olunan   
enerji mənbələrinin yeri……………………………………………………………………...  140 
27.
 
Qaçay Əliyev. Kənd təsərrüfatı suvarma şəbəkələri və melarasiya tədbirləri.......................  148 
28.
 
 Səadət Əliyeva. Antropogen amillərin ətraf mühitə təsiri ....................................................  151 
 
TİBB ELMLƏRİ 
 
29.
 
Malikəjdər İbrahimov, Malik Əliyev. Respublikamızda daha çox təsadüf edilən 
qida zəhərlənmələri................................................................................................................ 156 
30.
 
İsa Abdullayev. Naxçıvanda tibbi xidmətin və tibbi təhsilin tarixi inkişaf dinamikası.......... 160
 
31.
 
İsa Abdullayev. Əməkdar həkim, görkəmli alim-pedaqoq Malikəjdər Qasımxan oğlu 
İbrahimovun 80 illik yubileyi qeyd olunur..............................................................................  167 
32.
 
Mətləb İbrahimov, Aysel Oğuz. Mədə -bağırsaq xəstəliklərində probiotik istifadəsi.........  170 
33.
 
Elmar Rzayev, Aynur Əliyeva. Xronik öskürən uşaqlara yanaşma.....................................  174 
34.
 
Abdulla Babayev. Səhiyyə müəssisələrində aseptika və antiseptika qaydalarına 
 aid metodiki tövsiyyələr................................................................................................................ 178 
35.
 
Elşad İsmailov. Stomatologiyada vitaminlər.........................................................................  183 
36.
 
Zaur Hüseynov. Stoamtoloji təcrübələrdə təcili hallarda yardım .......................................... 191 
37.
 
Azər İsmayılov, İlhami Solak. Böyrək köçürülmüş xəstələrdə həyat  
keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi…………………………………………………………….…... 198 
38.
 
Şəhla Quliyeva. İnsanın sinir sistemi – systema nervosum haqqında elmi-nəzəri fikirlər...... 203 
39.
 
Ədalət Fərəcov, Xatirə Hüseynli. Neyronun funksional təşkilinin fizioloji mexanizmi....... 206 
 
BAYTARLIQ  
 
40.
 
Etibar Məmmədov. Naxçıvan Muxtar Respublikasında helmintoloji araşdırmalar............... 210 
41.
 
Təranə Seyidova. Balıqların əsas müayinə üsulları və onların diaqnostik əhəmiyyəti.........  213 
42.
 
Könül Bayramova. Ev su quşlarının helmintozlarına qarşı antihelmint preparatlar  
və dərman bitkiləri qarışıqlarının müalicəvi səmərəsi.............................................................  216 
43.
 
Sevinc Məmmədova. Azərbaycanda ev toyuqlarında eymerioz və helmintozların  
yoluxma dinamikasi ................................................................................................................  219 
 
METODİKA 
44.
 
Zərövşən Babayeva. Biologiya tədrisində innovasiyalardan istifadənin vəziyyəti……….… 223 
45.
 
Bəhruz Məmmədov. 7-11-ci siniflərdə nümayiş təcrübələrinin təşkili və  
aparılması metodikası……………………………………………………………………..…. 230 
46.
 
Vüsalə İsmayılova. Biologiya dərslərinin tədrisində şagirdlərin təbiəti mühafizə  
fəaliyyətinin təşkili metodları……………………………………………………………...… 239 
47.
 
Əmrah Həsənov, Cavanşir Rəhimov. Voleybolda blokqoymanın texnikasının 
təkmilləşdirilməsi………………………………………………………………………….…  245 
48.
 
Xoşqədəm İbrahimova. Biologiyadan “göbələklər aləmi: papaqli göbələklər” mövzusunun 
tədrisi prosesində şagirdlərin yaradcılıq bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi.............................  248