Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №7 (88)

- 15 - 
 
ABSTRACT 
                                                     Akif Mardanlı,  
                                                Farman Khudaverdiyev                                       
                                                     Tofik Aliyev 
ENDOGENOUS AND EXOGENOUS FACTORS, AFFECTING  
THE RESPIRATORY PROCESS IN PLANTS 
Experiments show that the intensity of respiration varies depending not only on the species 
of plants but also on the physiological state of the same type of tissue cell of plants. This gives us 
reason  to  assert  that  the  intensity  of  respiration  in  young  leaves  is  2-10  times  higher  than  in  old 
leaves.  So  on  the  fourth  day  of  sprouting  in  sunflower  sprouts  in  the  process  of  breathing  on  one 
plant, the amount of CO
2
 consumes 0.06 mg per hour, on the thirteenth day this  figure is  0.3 mg.
 
In the absence of oxygen, breathing gives way to fermentation. At an oxygen content below 
5%, fermentation is  enhanced,  and the  release of carbon dioxide begins  to exceed oxygen uptake. 
This  leads  to  the  fact  that  the  respiratory  coefficient,  as  a  rule,  becomes  more  than  one.  With 
increasing oxygen content, the fermentation process is completely inhibited (Pasteur effect) and the 
respiratory coefficient becomes unity. Thus, in experiments with apple fruits, it was shown that with 
a decrease in the concentration of O
2
, the release of CO
2
 begins to increase. This increase in CO
2
 
release  in  comparison  with  the  absorption  of  O
2
  is  associated  with  increased  glycolysis  and 
accompanied  fermentation.  At  the  same  time,  addition  of  O
2
  inhibits  glycolysis.  It  should  also  be 
noted that oxygen has a stimulating effect on the photorespiration process. 
 
РЕЗЮМЕ 
                                                       А. Марданлы  
                                                      Ф. Худавердиев  
                                                        Т. Алиев  
ЭНДОГЕННЫЕ И ЭКЗОГЕННЫЕ ФАКТОРЫ, ВЛИЯЮЩИЕ НА 
ДЫХАТЕЛЬНЫЙ ПРОЦЕСС У РАСТЕНИЙ 
Опыты показывают, что интенсивность дыхания меняется в зависимости не только от 
вида  растений,  а  также  и  от  физиологического  состояния  одного  и  того  же  вида  тканевой 
клетки  растений.  Это  дает  нам  основание  утвердить,  что  интенсивность  дыхания  молодых 
листьев  на  2-10  раза  выше,  чем  у  старых  листьях.  Так,  на  четвертый  день  прорастания  у 
проростков подсолнечника в процессе дыхания одного растения количество  CO
2 
составляет 
0,06 мг за один час, на тринадцатый день этот показатель равняется 0,3 мг.   
 
 
В  отсутствие  кислорода  дыхание  уступает  место  брожению.  При  содержании 
кислорода  ниже  5%  брожение  усиливается,  и  выделение  углекислого  газа  начинает 
превышать поглощение кислорода. Это приводит к тому, что дыхательный коэффициент, как 
правило,  становится  больше  единицы.  При  повышении  содержания  кислорода  процесс 
брожения  полностью  ингибируется  и  дыхательный  коэффициент  становится  равным 
единице.  Так,  в  опытах  было  показано,  что  при  снижении  концентрации  О
2
 выделение 
СО
2
 начинает  расти.  Это  увеличение  выделения  СО
2
 по  сравнению  с  поглощением 
О
2
 связано с усилением гликолиза и сопровождаемым брожением. Вместе с тем добавление 
О
2
  ингибирует  гликолиз.  Необходимо  также  отметить,  что  кислород  оказывает 
стимулирующее влияние на процесс фотодыхания. 
 
 
NDU-nun Elmi Şurasının 27 noyabr 2017-ci il tarixli qərarı ilə çapa tövsiyyə 
olunmuşdur. (protokol № 03).  
 
 
 

---

- 16 - 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2017, № 7 (88) 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY. SCIENTIFIC WORKS, 2017, № 7 (88) 
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ. НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2017, № 7 (88) 
 
FƏRİDƏ SƏFƏROVA  
[e-mail] 
 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT: 638.132 
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI FLORASINDA YAYILAN ASTERKİMİLƏR - 
ASTERACEAE DUMORT. FƏSİLƏSİNİN BALVERƏN NÖVLƏRİNİN BİOLOJİ 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
Açar  sözlər:  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası,  Asteraceae  Dumort.,  Centaurea  cyanus  L., 
Helianthus annuus L., Taraxacum officinale WİGG.,  balverən bitkilər 
Key words: Nakhchivan Autonomous Republic, Asteraceae Dumort., Centaurea cyanus L., 
Helianthus annuus L., Taraxacum officinale WİGG.,  Melliferous plant 
Ключевые  слова:  Нахчыванская  Автономная  Республика,  Asteraceae  Dumort., 
Centaurea cyanus L., Helianthus annuus L., Taraxacum officinale WİGG., медоносные растения
 
Asterkimilər  -  Asteraceae  Dumort.  ikiləpəlilər  sinfinə  daxil  olan  ən  böyük  fəsilələrdən 
biridir.  Bu  fəsiləyə  daxil  olan  900-1000  cinsin  25000-ə  yaxın  növü  var.  Demək  olar  ki,  Yer 
kürəsinin  hər  tərəfinə  yayılmışdır,  bütün  iqlim  zonalarında  mövcuddur  və  əksəriyyəti  otşəkilli 
bitkidir.  Çiçəkləri  səbət  çiçək  qrupunda  toplanmışdır.  Səbəti  təşkil  edən  çiçəklərdə  bəzən  kasa 
yarpaqları olmur və ya tükşəkilli olub kəkil əmələ gətirir. Erkəkcikləri 5 ədəddir. Onların tozluqları 
bitişərək  içərisindən  dişicik  sütuncuğu  keçən  boru  əmələ  gətirir.  Dişicikləri  2  ağızcıqlıdır. 
Mürəkkəbçiçəklilərin  səbəti  müxtəlif  tipli  çiçəklərdən  təşkil  oluna  bilər.  Bu  çiçəklərin  əksəriyyəti 
həşəratlarla  çarpaz  tozlanır.  Meyvəsi-toxumçameyvədir.  Bir  çoxunun  toxumçameyvələrində  küləklə 
yayılmanı təmin edən qanatcığı olur. Mədəni nümayəndələrinə günəbaxan, topinambur, astra, georgin 
aiddir. Yabanılara isə zəncirotunu, göyçiçəyi, çobanyastığını, dəvədabanını və s. göstərmək olar. 
 
Asterkimilər  -  Asteraceae  Dumort.  fəsiləsinə  aid  Artemisia  absinthium  L.  -  Acı  yovşan, 
Artemisia  vulgaris  L.  -  Adi  yovşan,  Bidens  tripartita  L.-  Üçbölümlü  yatıqqanqal,  Achillea 
millefolium L. - Adi boymadərən, Helichrysum arenarium (L.) Moench.- Qumluq solmazçiçəyi və 
s. kimi növləri dərman bitkiləri hesab olunur. Georgin, astra, payızgülü isə bəzək bitkisi (dekorativ 
bitki) kimi becərilir. 
Asterkimilər - Asteraceae Dumort. fəsiləsinin Zəncirotu - Taraxacum Wigg. cinsinə aid olan 
Dərman  zəncirotu  -  Taraxacum  officinale  WİGG.  növü,  Güləvər  -  Centaurea  L.  cinsinə  aid  olan 
Əkin  güləvəri  (göyçiçək)  -  Centaurea  cyanus  L.  növü,  Günəbaxan  -  Helianthus  L.  cinsinə  daxil 
olan Adi günəbaxan - Helianthus annuus L. növü fəsilənin nektarlı bitki növlərindəndir. 
Əkin  güləvəri  (göyçiçək)  -  Centaurea  cyanus 
L.  Bu  bitki  Asterkimilər  -  Asteraceae  Dumort. 
fəsiləsinin  Güləvər  -  Centaurea  L.  cinsinə  daxildir. 
Cinsin  Avropa,  Asiya,  Şimali  Afrika  və  Şimali 
Amerikanın  mülayim  iqlimli  ərazilərində  yayılmış  50 
növündən  Qafqazda  6,  Azərbaycanda  5,  o  cümlədən 
Naxçıvan MR-də isə 4 növünə rast gəlinir. 
Birillik  ot  bitkisi  olub,  incə,  şaxəli  gövdəyə 
malikdir.  Xəttşəkilli,  tamkənarlı,  oturaq  yarpaqları  və 
səbətə  toplanmış  çiçəkləri  vardır.  Səbətin  kənarındakı 
çiçəklər  qeyri-cinsli,  qıfşəkilli,  göy  rəngli,  daxildəki 
çiçəkləri  isə  ikicinsli,  bənövşəyi  rəngli  olub,  boruçuqşəkillidir.  Səbətin  kənarındakı  göy  çiçəkləri 
xammal  hesab  olunur.  Bitkinin  əvvəlcə  çiçək  səbətləri  toplanır,  sonra  onların  kənar  çiçəkləri 

---