Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya

haqda  məlumat  vermişdir.  Aristotelin  tələbəsi  botanikanın  atası 
Eroziyalı Teofrast (371-280 
b.e.ə.) bitgilərin 
müxtəlifliyi, 
onların 
torpaq 
və 
iqlimin 
forma 
və 
xüsusiyyətlərindən asılılığı barədə məlumatlar vermişdir. 
Dirçəliş dövrünə təsadüf edən Böyük coğrafi kəşflər, yeni 
ölkələrin  müstəmləkəyə  çevrilməsi  sisteniatikanm  inkişafına 
böyük təkan verdi. Bitkilərin və heyvanların təsviri, onların xarici 
və  daxili  quruluşları,  müxtəlif  formaları  biologiya  elminin  ilk 
inkişaf mərhələlərində əsas istiqamət idi. 
Jan  Batist  Lemark  (1744-1829),  təkamül  nəzəriyyəsinn 
müəllifi  kimi,  hesab  edirdi  ki,  «Xarici  şəraitin»  təsirində 
orqanzmlərin uyğunlaşmasının heyvan və bitkilərin təkamülü ən 
vacib səbəblərindən biridir. 
Aleksandr Humboltun (1807) əsərləri bitki coğrafiyasının 
yeni ekoloji istiqamətini müəyyənləşdirdi. A.Humbolt elmə yeni 
fikir  gətirdi  ki,  landşaftın  «fiziono-  miyası»  bitkinin  xarici 
görünüşü ilə təyin olunur. 
1859-cu  ildə  Ç.Darvinin  «Təbii  seçmə  yolu  ilə  növlərin 
əmələ  gəlməsi  və  yaxud  həyat  uğrunda  mübarizədə  sağlam 
növlərin qorunması»adh kitabı çapdan çıxdı. Ç. Darvin göstərirdi 
ki,  «yaşamaq  uğrunda  mübarizə»  təbiətdə  onun  başa  düşdüyü 
kimi,  növlərin  mühtlə  bağlı  təsir  və  əks  təsirləri  təbii  seçməyə 
gətirir, yəni təkamülün hərəkətverici amili hesab olunur. 
XX əsrin əvvəllərində hidrobioloqların, fitosenoloqların, 
botaniklərin  və  zooloqların  hər  biri  ekologiya  elminin  müəyyən 
istiqamətlərinin inkişaf etməsinə təkan verdi. 
t30-cu  illərdə  ekologiya  elminin  yeni  istiqaməti  - 
populyasiyaların ekologiyası yaranmağa başladı. Bu elmin banisi 
ingilis alimi Ç.Eltonu qəbul etmək ola_^«Canlıların ekologiyası» 
adlı 
kitabında 
Ç.Elton 
(1^7) 
diqqəti 
orqanizmlərin 
populyasiyasma  istiqamətləndirir.  Belə  ki,  bu  səviyyədə  ekoloji 
adaptasiya və düzəlmənin öz xüsusiyyətləri 

---

aydınlaşır. |(j^pulyasiya ekologiyanın əsas problemi, növdaxli 
yaranma və say dinamikası hesab olunuj:^ 
Onurğalılarm  ekologiyasının  təkamül  problemləri 
S.S.Şvartsm əsərlərində öz əksini tapmışdır. 
XX  əsrin  40-cı  illərindən  ekologiya  elmində  təbii 
ekosistemin tədqiq olunmasında prinsipcə yeni yanaşma yarandı. 
J1935  -ci  ildə  ingilis  alimi  A.Tensli  «ekosistem»  anlayışını 
verdi,  1942-ci  ildə  isə  V.N.Sukaçev  biogeosenoz  haqqında 
təsəvvürləri  əsaslandırdı.  Bu  anlamda  abiotik  əhatə  ilə  birliyi, 
qanunauyğun olaraq bütün növlərin və qeyri-üzvi ətraf mühit - 
elementlərin dövranı və enerjinin çevrilməsi əsas götürülmüşdür. 
j
  Ekosistem  və  populyasiya  ekologiyasının  inkişafı  ilə 
müasir ekologiya elmi metodunun əlamətləri yaranmağa başlaıM 
Ekoloji  axtarışın  əsas  instrumentini  kəmiyyət  metodları  təşkil 
edir. Bioloji məhsuldarlığın nəzəri əsaslarını hazırlamaq işində, 
1950-ci  illərdən  başlayaraq  bir  çox  ekoloqlar  iştirak  edirlər. 
Bunların  içərisində  Q.Odumu  və  Y.Odumu,  R.Çtekkeri, 
R.Marqalefanı və b. göstərmək olar. 
Ekosistem  analizin  inkişafı  yeni  ekoloji  əsasla  biosfer 
haqqında təlimin yaranmasına səbəb oldu. Bu təlimin banisi isə 
XX  əsrin  dahi  təbiət  alimi  V.İ.Vernadski  olmuşdur.  O,  öz 
ideyaları  ilə  onun  üçün  yeni  olan  elmi  xeyli  qabaqlayıb. 
Biosferin  -  stabilliyi  və  funksiyalarının  maddə  və  enerji 
balansının  ekoloji  qanunlarla  nizamlanmasının  qlobal 
mahiyyətini əsaslandırır. 
^^azırda  ekologiya  elmi  elmlərarası  kəmiyyət  kəsb  edir. 
O,  mühitlə  bağlı  qanunauyğunluqların  öyrənilməsində  əks 
etdirilir. Bu da bütün canlı orqanizmlərə aiddir) Bu ekologiyadan 
fərdi (aut) və (cəm) sinekol^iya, populyasiya ekologiyası ayrılır. 
(i
 Ekologiyanın əsas vəzifələrinə ekosistemdə enerji və 
materiyanın qarşılıqlı fərqinin öyrənilməsinə daxil edilir. / Enerji və 
maddələrin transformasiya prosesi canlı orqanizmlərlə qarşılıqlı 
əlaqədə öyrənilməlidir. 

---

Deyilənlərin 
sistemli 
təhlili 
ekologiya 
elminin 
predmetinə  daxil  edilir.  Ümumiyyətlə,  ekologiya  elmi  nisbətən 
yeni dövrdə formalaşdığından yeni paradiqmalarm (elmi ideyalar) 
formalaşmasına  şərait  yaradır.  Bunlar  yalnız  bir  elm  kimi 
ekologiya üçn spesifik  deyildir.  Belə ki,  onlarla  digər elmlər də 
(biologiya,  coğrafiya,  kimya  və  b.)  məşğul  olur.  Yuxarıda  qeyd 
etdiyimiz  kimi  je^ologiya  elminin  inkişafı  XX  əsrin  əvvəllərinə 
təsadüf edir. Belə münasibət həmin əsrin 30-cu illərindən sonra, 
xüsusilə  II  Dünya'  müharibəsindən  sonra,  təbiətə,  ətraf  mühitə, 
təbii  ehtiyatlara  olan  tələbi  artırdı.  Ekologiya  elmi  tamamilə 
yeniləşən,  inkişafı  zəruri  sayılan  elm  sahəsinə  çevrildij  Hazırda 
elmi-texniki  tərəqqinin  sürətlə  inkişafı  ilə  əlaqədar  və  təbii 
ehtiyatların  mühafizəsi  məsələlərinin  həlli  müasir  ekologiyaya 
olan  maraq  dairəsini  özünü  qanuni-bioloji  sərhəddindən 
çıxarılmışdır.  Odur  ki,  |^n  30-40  il  ərzində  ekologiya  elmi 
biologiya, coğrafiya, kimya təmayüllü ilə  yanaşı  sosial,  iqtisadi, 
texnoloji,  nəzəri  və  tətbiqi  elm  sahəsinə  çevrilmişdir.  Bu 
göstərilən  sahələr  ümumi  ekologiyanın  müstəqil  sahələri  olub 
daxili bölgələrə malikdi^ 
fWr 
tədris  kimi  ekologiya  aşağıdakı  sahələrə: 
vibekoTogiya,  coğrafi  ekologiya,  texnoloji  ekologiya,  geoloji 
ekologiya, texnoloji ekologiya, hüquqi ekologiya, ekosistem və ya 
qruplaşma ekologiyası,| yaxud biosenologiya (biogeosenologiya) 
bölünür: Biosenologiya - biosenozlar haqqında elm, biosenozları, 
onların  tərkibini,  quruluşunu,  dinamik  inkişafını,  yayılmasını, 
mənşəyini, xarici mühit amilləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini və növlər 
arasındakı münasibəti öyrənən və nəhayət biosfer haqqında təlimi 
öyrənən bölmələrə ayrılır. 
Cəmiyyət sivilizasiyanın inkişafı ilə bağlı bir sıra neqativ 
ekoloji hadisələrlə də rastlaşır: təbii ehtiyatlar tükənir, ətraf mühit 
təbii  hadisələrlə  çirklənməyə  məruz  qalır,  antropogen  təzyiqin 
güclənməsi ilə təbii 
 

---