Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya

başqa bir çox gözəl obyektlər mərhəmətli insanları onlara yardım 
etməyə, qorumağa, himayə etməyə ruhlandırır. Bax elə bu əməl, 
istək ekoloji mədəniyyətdir. 
Mədəniyyət 
və 
ineəsənət 
insanlığın 
keyfiyyət 
göstərieilərinə aiddir. 
Keçmi.şdə 
Səudiyyə 
Ərəbistanının 
müqəddəs 
şəhərlərindən  olan  Mədinə  şəhərində,  yəni  Məhəmməd 
peyğəmbərin yaşadığı və dünyasını dəyişdiyi yerdə, peyğəmbərin 
sağlığı  dövründə  və  sonrakı  mərhələlərdə  orada  yaşayan 
insanların  həyat  tərzinin  formasına  mədəniyyət  deyilmişdir. 
Çünki  peyğəmbərin  dövründə  orada  yaşayan  insanların 
peyğəmbərə  layiq  danışıq  və  həyat  tərzinə,  davranışına  ətraf 
insanlara  bir  nümunə  kimi  qiymətləndirərək  bu  həyat  tərzini 
mədəniyyət adlandırmışlar. 
Müasir  eəmiyyətin  həyat  tərzinə  ekoloji  tələblər  əlavə 
olunmuşdur. Bunu nəzərə alaraq demək olar ki, insanların özünə, 
bir-birinə  və  ətraf  mühitə  qayğıkeş  münasibətinə  mədəniyyət 
deyilir. 
Bunlardan  ən  çəlini  hər  kəsin  özünə  qayğıkeş 
münasibətidir. Bunu bacaran insan heç bir səhv etməz, yəni özünü 
dərk  edirlər.  Əsl  mədəni  insan  gec  qocalır,  sağlam  və  xeyirxah 
olur. 
Mədəniyyət  hər  kəsin  nümunəvi  daxili  aləmidirsə, 
incəsənət  mədəniyyətin  təzahür  formakırıdır.  Mədəniyyət 
formaca fərdi xarakter daşıdığı kimi incəsənət fərdi və kollektiv 
xarakter daşıyır. 
Mədəniyyət-insanın ' keyfiyyət göstəricisidir. Birində çox, 
başqalarında az ola bilər. Yalnız heyvanlardan və ruhi xəstələrdən 
heç bir mədəniyyət gözləmək olmaz. Mədəniyyət insanların həyat 
fəaliyyətini milli səviyyədə sadə təcrübəsi kimi deyil, çoxölçülü, 
qlobal proseslərlə əlaqədar hadisə kimi qarşımızda durur. 
İnsanın mədəniyyəti maddi dövlətlə, geyim və kosmetika 
ilə tutduğu vəzifəsi və ad-sanla ölçülmür. Hamı 
2 1 8  

---

özünü mədəni bilir. Ona görə ki, mədəniyyət qarşısında konkret 
ölçü  vahidi  tətbiq  edilmir.  Güman  olunur  ki,  özünə,  başqa 
insanlara və ətraf mühitin canlı-cansız komponentlərinə qayğıkeş 
münasibət  göstərə  bilən  kəslər  mədəni  insanlardır.  Bu 
tələblərdən  ən  çətini  özünə  qayğıkeş  olmaqla  eyni  vaxtda, 
eqoistlikdən kənarda qalmalıdır. 
Orta məktəbi bitirənə qədər (yaşlı, uşaq bağçası, ibtidai və 
orta  məktəb)  özümüzə  qarşı  etdiyimiz  səhvlərə  özümüz 
məsuliyyət daşıyırıq. 
Gənclərin  çoxunda  özünə  qayğı  mədəniyyətinin  zəif 
olmasını  desək,  çox  da  səhv  fikir  olmaz.  Mədəniyyət  -irsi 
proqramla  gəlir,  şəxsi  həyatda  isə  sosial  şəraitdən  asılı  olaraq 
güclənə bilər, zəifləyə də bilər. 
Mədəniyyət - bəşəriyyətin iki böyük tədbiri inkişaf etdirir: 
dini tədbirlər və clmi-dünyəvi l.ədbiıiər. Elm ilə dini bir-birinə 
əks  qiymaq  səhvdir.  Onların  hər  ikisinin  bir  msəqsədi  var: 
insanları  heyvan  xislətlərindən  uzaqlaşdırıb,  hər  kəs də  insanı 
sifətləri  (mənəviyyatı)  gücləndirmək.  Bir  çox  dinlər  (islam, 
buddizm,  sintoizm  və  s.)  təbiətə,  ətraf  mühitə,  canlılara 
münasibətdə  maksimum  humanistlik  nümayiş  etdirmiş  və 
təbiətlə insanların arasında vəhdət olduğunu göstərmişlər.  
Ekoloji mədəniyyətin ölçüsü kimi ekoloji etika çıxış edir. 
Ekoloji  etikaya  əxlaq  münasibətləri  sferasında  «insan-  insan», 
«insan-cəmiyyət» 
ənənəvi 
münasibətləri 
ilə 
yanaşı 
«insan-təbiət» münasibətlərinin bir sıra cəhətləri daxil edilmişdir 
(19). 
Ekoloji  etikaya  məxsus  olan  əsas  xassələr  içərisində 
aparıcı  xüsusiyyəti  gələcək  nəsillərin  yaşayacağı  təbii  mühitə 
olan  qayğı  təşkil  edir.  Ekoloji  etikanı  onun  ənənəvi 
istiqamətlərindən fərqləndirən onun özünü gələcəyə çevirməklə, 
indinin qayğısına qalmasıdır. 
Ekoloji  mədəniyyətin  formalaşmasında  əsas  vasitələrdən 
biri məqsədyönlü ekoloji təhsil olmalıdır. Ekoloji təhsil dedikdə 
ümumi ekoloji mədəniyyətin, bütün 
219 

---

Ə D Ə B I Y Y A T
 
1.
 
 Babayev  M.P.,  Cəfərova  C.M.,  Həsənov  V.H.  Azərbaycan 
torpacılarının müasir təsnifatı: Bakı, «Elm», 2006 
2.
 
Coğrafiyanın  müasir  probemləi'i.  Azərbaycan  Coğrafiya 
Cəmiyyətinin BDU filialının əsərləri. Bakı, 2008  
3.
 
Dolxanov  A.B.  Təbiətdən  istifadənin  hüqucıi  əsaslan.  Bakı, 
Bakı Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2008. 
4.
 
 Əliyeva  R., Mustafayeva Q., 
Hüseynova S. 
Ekologiyanın əsaslan. Bakı, 2006 
5.
 
Əzizov B.M., Əliyev M.L.Tətbiqi ekologiya. Bakı, 2002 
6.
 
Əliyev H.Ə., Həsənov X.H. Təbiətin keşiyində. Bakı, 1993  
7.
 
Əliyev A., Hüseynov A. Torpaq coğrafiyası, Bakı. BDU-nun 
nəşriyyatı, 1995 
8.
 
Əyyubov  F.D.  Kosmosdan  təbiətə  nəzarət.  Bakı.  Azərnəşr, 
1985 
9.
 
Göyçaylı  Ş.Y.,  Mikayılov  N.,  Abdullayev  P.  və  b.  Ətraf 
mühiti  mühafizə  və  təbii  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə. 
Bakı. «Hərbi nəşriyyat», 1996 
10.
 
Göyçaylı  Ş.Y.  Coğrafiya  və  coğrafi  ekologiyanın 
problemləri. Bakı. 2004 
11.
 
GöyçayhŞ.Y., İsmayılov T. Təbiətdən istifadənin iqisadi və 
ekoloji əsaslan. Bakı. «Şirvannəşr», 2006 
12.
 
Xəllov Ş.B. Azərbaycanın ekocoğrafi problemləri. 
Bakı, 2006 
; ’ 
13.
 
Xəlilov Ə.Y., Əliyev Q.Ə. Azərbaycan ərazisinin 300 milyon 
illik tarixi. Bakı. Azərnəşr, 1963 
14.
 
Qazıyev  T.U.  Bitkilər  və  onların  həyatı.  Bakı.  Azərnəşr. 
1961 
15.
 
İsayev S.A. Tətbiqi ekologiya. Bakı. 2002 
16.
 
Hüseynov Ə. Azərbaycanın meşə sərvətləri. Bakı. Azərnəşr. 
1968 
222 

---

17.
 
Mustafayev Q. Ekologiyadan konspekt. Bakı. 1993 
18.
 
Mustafayev  X.M.  Azərbaycanda  torpaq  eroziyası  ilə 
mübarizə. Bakı. Azərnə,şr. 1962 
19.
 
Məmmədov Q., Xəlilov M. Ekologiya və ətraf mühit. Bakı. 
«Elm», 2003 
20.
 
Məmmədov Q.Ş., Hə.'jimov A.C., Cəfərov X.F. Şorlaşmış və 
şorakətləşmiş torpaqların ekomciiorativ qiymətləndirilməsi. 
Bakı. 2005 
21.
 
Məmmədov Q.Ş. Azərbaycan təbiət elminin patriarxı. Bakı. 
2007 
22.
 
Meliorasiya  və  suvarmaya  dair  məlumat.  Fermerlər  üçün. 
«Elm». 2003 
23.
 
Azərbaycanın  Dövlət  torpaq  xəritəsinin  Icgendası.  Bakı. 
«Elm». 2003 
24.
 
Azərbaycan ekologiyası təbiəti mühafizə. 1969, 1968. Bakı. 
1998. 
25.
 
Nəbiyev N. Təbii sərvətlər və istehsal. Bakı. 1983 
26.
 
Salmanov M. Tətbiqi ekologiya. Bakı. 1993 
27.
 
Şəkuri  B.  Azərbaycan  Respublikasında  son  60 ildə  eroziya 
prosesinin tədqiqi tarixinin bəzi səhifələri. Bakı. 2009  
28.
 
Бехбутов A.К., Джафареж X.(h. Мелиорация засоленных 
земель. Москва. «Колос», 1980 
29.
 
БудыкоМ.И. Глобальная жология. Москва. 1977 
30.
 
Боровков 1711. Солнечные пинами (Санкт-11с'гсрбург). 
2005 
31.
 
Всрнадскин В.I I. Биосфера, Москва. 1967 
32.
 
Вернадский В.И. Живое вещество. М. 1978 
33.
 
Вороиекии В.А. Прикладная экология: 
учебное 
пособие. Ростов тГД, И:зд-во «Феникс», 1996 
34.
 
ГолибсвГ.М. Геоэкология.Москва. 1999 
35.
 
 Голибчиков 10.II.  Цивилизацию  индите  в  пустыне. 
Жур. «Паука в России». 1999. №6. 
36.
 
Гюль  А.К.  Проблема  загрязнения  Каспийского  моря. 
Баку. «Миаллим», 2003 

---

37.
 
Глазовская М.А. Общее почвоведение и география почв. 
Моеква. «Высшая школа», 1981 
38.
 
Гумилев Л.И. Этпогепев и биосфера земли. Саикг- 
11стербург. «Кристалл», 2004 
39.
 
Исаченко А.Г. Основы лапдшафговедсния физико- 
геогра(1)пчсское районирование. Москва. 1955 
40.
 
Исаченко А.Г. Оптимизация природной среды. Моеква. 
1991 
41.
 
Исмаилов И.М. «Экология и культура», Баку, «Глм», 
2006 
42.
 
Ковда В.А. Проблемы защиты почвенного покрова и 
биое(1)сра планеты. Иушсио, 1989 
43.
 
Мансуров А., Салманов М. Экология реки Куры и 
водоемов его бассейна. Бакую «Знание», 1996 
44.
 
Милаиова Е.В., Рябчиков А.М. Географические аспекты 
охратл природы. Москва. «Мысль», 1949 
45.
 
Муееибов М.А.Ландшафты Азербайджанской ССР. Баку. 
1981 
46.
 
Иабнеи Р.А., Кахрамаиов К.Ш. Глобальные проблемы 
человечества. Баку. 2001 
47.
 
Новиков 10.В. Охрана окружающей среды. Москва. «Высшая 
школа», 1987 
48.
 
11овнков 10.В. Эколш ня, окружающая среда и человек; 
учебное пособие для вузов. М. «Фаир-Иресе», 2000 
49.
 
Никитин ЗГИ., Новиков 10.В. Окружающая среда и человек. 
М. Высшая н
1
кола, 1980 
50.
 
Иашканг К.В., Родзевнч И.И. Охрана и преобразования 
природы. Моеква. «Ироевещаиис», 1977 
51.
 
Иоиявин И.Д. Волны цннами. Л., 1965 
52.
 
Иоиявин И.Д. Проблема цннами (сборник), 1968 
53.
 
Сешманов М.А. Экология и биологическая продуктивность 
Каспийского моря. Баку.1999 
54.
 
Сочава В.Б. Введение в учение о системах. Москва. Изд -во 
«Мысль», 1977 
224 

---

\ 
 

---

M Ü N D Ə R İ C A T  
GİRİŞ ...................................................... 3 
I
 
FƏSİL. PREDMETİ, MƏQSƏD VƏ 
VƏZİFƏLƏRİ ................................. 5 
1.1.
 
Ekoloji anlayı.şların təhlili və coğrafi ekologiyanın 
yaranma mənbələri  ................................................ 5 
1.2.
 
Coğrafi ekologiya elminin təkmilləşmə 
mərhələləri ............................................................. 9 
1.3.
 
Ətraf təbii mühit və onun optimalla.şdırılma.sı  
insanların ekoloji şəraiti üçün əlverişli təminatdır ... 13 
1.4.
 
Təbiət və eəmiyyətin qarşılıqlı əlaqələrinin 
ekocoğrafı nəticələri .............................................. 15 
II
 
FƏSİL. 
Y E R İ N  
COĞRAFİ 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
VƏ 
EKOC 
OCRAFİ 
MAHİYYƏTİ ........................  18 
2.1.
 
Müasir fəlsəfi dünya görüşlərində «insan və təbiət» 
münasibətlərinin təhlili haqqında ...........................  18 
2.2.
 
Ekoloji biliklərin xüsusiyyətləri ..............................  22 
2.3.
 
Atmosferin ekoloji xüsusiyyətləri və mühafizəsi  ...... 23 
2.3.1.
 
Atmosferin və iqlimin ekoloji xüsusiyyətləri  ......... 23 
2.3.2.
 
Atmosferin quruluşu yə dövranının çirklənmədə və  
mühitin mühafizə edilməsindəki yeri  ..................... 30 
2.3.3.
 
Atpiosferi süni çirkləndirən sənaye sahələri ........... 32 
2.3.4.
 
Azərbaycanda iqlim dəyişkənliyi ........................... 40 
2.3.5.
 
Tullantısız istehsal  ............................................. 
41
 
2.3.6.
 
Atmosferin mühafizəsi  .......................................... 42 
2.4.
 
Litosferin ekoloji xüsusiyyətləri və mühafizəsi ........ 44 
226 

---

2.5.
 
Hidrosferin və dünya okeanının və mühafizəsi ............... 
 
..46
 
2.5.1.
 
Təbiətdə insanın həyat və fəaliyyətində suyun rolu ...
 
..46
 
2.5.2.
 
Dünyanın su ehtiyatlarının paylanması və səmərəli 
istifadəsi .......................................................................... 
 
..47
 
2.5.3.
 
Dünya çayları, gölləri və onların insanın həyat 
fəaliyyətində rolu ............................................................ 
 
..53
 
2.5.4.
 
Dünya okeanının bioloji ehtiyatlarından istifadə 
edilməsi, onların ekoloji vəziyyəti və mühafizəsi ........... 
 
..56
 
2.5.5.
 
Sunamilərin törətd ikləri fəlakətlər və onlardan 
qorunmaq tədbirləri ......................................................... 
 
..62
 
III FƏSİL. BİOSFERİN VƏ LANDŞAFTLARIN EKOLOJİ 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ MÜHAFİZƏ 
EDİLMƏSİ ............................................................ 
 
..97
 
3.1.
 
Biosferin tərkib hissələri ................................................. 
 
..97
 
3.2.
 
Ekoloji sistemlər ............................................................. 
 
.. 100
 
3.3.
 
Ekoloji faktorlar .............................................................. 
 
..110
 
3.4.
 
Bioloji müxtəlifliyin saxlanılmasının ekoloji əhəmiyyəti 
 ........................................................................................ 
 
..113
 
3.5.
 
Biosferin qlobal ekoloji böhranları ................................. 
 
..118
 
3.6.
 
Torpaqların ekocoğrafiyası və onun mühafizə edilməsi . 
 
.. P3
 
3.7.
 
Torpaqların səhralaşmasmm qanunauyğunluqları və 
antropogen təsirlərin nəticələri. Müasir səhralaşma 
problemləri ...................................................................... 
 
.. 129
 
3.8.
 
Bitki örtüyünün, meşələrin və heyvanat aləminin ekoloji 
xüsusivyətləri .................................................................. 
 
,(İ4p
 
3.8.1.
 
Bitki aləminin əhəmiyyəti, onların yerli və qlobal 
problemləri ...................................................................... 
 
..(Ş4İ)
 
227 

---

3.8.2.
 
Heyvanat aləminin mühafizə edilməsində 
Beynəlxalq təşkilatların əhəmiyyəti  ................................. 149 
3.8.3.
 
Kökü kəsilmiş və kəsilməkdə olan heyvanlar. 
Azərbaycanın «Qırmızı kitab»ı  ........................................ 151 
IV
 
FƏSİL. KOSMİK VƏ QLOBAL PROSESLƏRİN 
EKOCOĞRAFİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ ............... 156 
4.1.
 
Kosmik proseslərin ekoloji nəticələri ................................. 156 
4.2.
 
Qlobal proseslərin (planetar) təbii əsasları  ........................ 161 
4.3.
 
Kosmik ekologiya .............................................................. 165 
V
 
FƏSİL. TƏBİİ TEXNOGEN PROSESLƏRİN 
EKOCOĞRAFİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ  ................. 172 
5.1.
 
Energetik sistemlərin ekocoğrafı aspektləri ....................... 172 
5.2.
 
Enerji ehtiyatlarının növləri. İstilik-enerji 
xammalları ........................................................................ 173 
5.3.
 
Sənayenin ekocoğrafı aspektləri ......................................... 177 
5.4.
 
Nəqliyyatın ekocoğrafı aspektləri ...................................... 178 
5.5.
 
Kənd təsərılifatımn və torpaqdan istifadənin 
ekocoğrafı anlayışları ........................................................ i 80 
VI
 
FƏSİL. TƏBİİ EHTİYATLARDAN İSTİFADƏNİN 
EKOCOĞRAFİ ASPEKTLƏRİ ......................... 182 
6.1.
 
Təbii ehtiyatlardan istifadənin ekoloji, iqtisadi və 
texnoloji aspektləri  ........................................................... 182 
6.2.
 
Tükənən və tükənməyən ehtiyatların ekoloji 
xüsusiyyətləri və iqtisadi səmərəsi....................................  187 
6.3.
 
Təbii ehtiyatın səmərəli istifadə edilməsində 
elmi-texniki nailiyyətlərin rolu  ........................................ 189 
228 

---

6.4.  Azərbaycanın mineral sərvətlərinin mühafizəsi   .................. 192 
VII
 
FƏSİL. ƏTRAF MÜHİT HAQQINDA TƏLİMİN 
ELMİ VƏ TƏCRÜBİ ƏHƏMİYYƏTİ  .............. 196 
7.1.
 
Ətraf mühiti mühafizənin problemləri ................................. 196 
7.2.
 
Ətraf mühitin mühafizəsini təmin edən antropogen 
tədbirlər  ............................................................................ 201 
7.3.
 
Ətraf mühiti mühafizədə beynəlxalq əməkdaşlıq  ............... 209 
7.4.
 
Ekoloji mədəniyyət hamıda olmalıdır ................................  216 
ƏDƏBİYYAT .............................................................................. 222 
229 

---

QEYDLƏR 
230 

---

 

---

 
ТЕЛЬМАН ХАЛИЛОВ 
ОСНОВЫ ЭКОЛОГИИ И ОХРАНЫ 
ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ 
Yığılmağa verilib: 24.05.2009 
Çapa imzalanıb: 01.07.2009 
Ş.ç.v.14.5, tiraj 300 
«MBM-R» mətbəəsində çap olunub.