Dərslikdə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
sistemdə qəbul edirikcə onda insan, onun xüsusi və ümumiləşmiş əmək fəaliyyəti, təbiət və onun maddiləşmiş ehtiyatları, təbii vasitələri yarımsistem kimi qəbul edilməlidir. Təbiidir ki, belə halda göstərilən komponentlərin sistemliyi və müəyyən mənada fərqli eəhətləri təbiət-cəmiyyət münasibətlərində daima diqqət mərkəzində olmalıdır. Təbii tarazlığı, ekoloji müvazinəti saxlamada deyilənlərin böyük əhəmiyyəti vardır. İndiyə qədər klassik ideyalara toxunulmaz münasibətlər bəslənilməsi onların əsil mahiyyətinin açılmasında böyük maneələr yaratmışdır. «Ətraf mühiti mühafizə» və «Təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə» bir-birinə yaxın anlayış olmaqla əlaqəli proseslərə malikdirlər. Göstərilənlər arasındakı qarşılıqlı əlaqə mürəkkəb və çoxsahəlidir. Bu mürəkkəbliyin başlıca cəhəti aşağıdakılardan ibarətdir: birincisi, cəmiyyətin təbiətdən ayrılmazlığının dərk olunması ilə yanaşı, cəmiyyətin bir çox cəhətləri ilə təbiətə qarşı qoyulmasıdır; ikincisi, təbiətin və cəmiyyətin qanunlarının ayrılıqda, eyni zamanda təbiətin-cəmiyyətin birgələşmiş qanunlarının öyrənilməsi səviyyəsinin həyatı tələblərdən geri qalmasıdır. Əlbəttə, ətraf mühitdə, bir qədər dəqiqliklə ifadə etsək materiyada (biosferdə, litosferdə, hidrosferdə, atmosferdə və s.) gedən proseslərin fiziki, kimyəvi, bioloji, geoloji və s. qanunları, qanunauyğunluqları barədə bir çox kəşflər məlumdur. Ancaq həmin proseslərin planetar mahiyyəti ilə sosial nəticələri arasındakı əlaqələrin tədqiqi olduqca aşağı səviyyədədir. Predmetin nisbətən cavan, əhatə dairəsinin mürəkkəb və çoxsahəli olması ətraf mühit və təbiətdən səmərəli istifadə edilməsi məsələlərinin təkmilləşdirilməsini tələb edir. Hər iki anlayış bir çox halda «ekoloji mühitdən istifadə», «ekoloji gərginlik yaradan sahə» kimi də qiymətləndirilir. Daha doğrusu bəzi hallarda təbiəti mühafizə və ondan istifadə edilməsi kimi formaca başqa 21 görünən ifadələri təhlil edərkən ekoloji mənbələrə və axtarışlara müraciət edilir. 2.2. Ekoloji biliklərin xüsusiyyətləri Təbii mühit insanın həyatı üçün ayrılmaz şəraitdir. O, ictimai istehsala əsaslanan, insanın yaşayış yeri və ona lazım olan bütün ilkin xammal ehtiyatının mənbəyidir. Ekologiya elminin meydana gəlməsi XIX - əsrin ikinci yarısında artıq müxtəlif canlı orqanizmlər və onların həyat tərzi haqqında kifayət qədər məlumat toplanmış olduğu bir vaxtda baş vermişdir. Geniş emprik məlumatlar insanlara başa düşməyə imkan yaratdı ki, yalnız orqanizmlərin quruluşu və inkişafı deyil, həm də onların yaşayış mühitindəki qarşılıqlı əlaqələri müəyyən qanunauyğunluqlara tabedir. Ekologiya elmi uzun bir tarixi yol keçmişdir. Bitki və heyvanların həyat tərzi, xarici mühitdən asılılığı, yayılma xüsusiyyətləri haqqında məlumatların toplanmasından və istifadə edilməsindən başlanmışdır. XVIII əsrdə fransız təbiətşünas alimi J.Byuffon ilk dəfə olaraq ətraf mühitin heyvanların quruluşuna bilavasitə təsiri məsələsini öyrənmişdir. Elə bu vaxtlar J.B.Lamark - evalyusiya haqda ilk anlayışın müəllifi belə bir fikrə gəlir ki, «xarici şəraitin təsiri» heyvan və bitki aləminin evolyusiyasmda, orqanizmlərin mühitə alışma prosesində əsas səbəblərdən biridir. Ekoloji dünyagörüşün sonrakı inkişafı XIX əsrin əvvəllərində yaranmış biocoğrafıyaya təkan vermiş oldu. A.Humboltun, K.Qlokerin, T.Faberin və b. əsərləri bitkilərin coğrafiyasında yeni istiqamət müəyyənləşdirdi. Elmə belə bir anlayış daxil oldu ki, landşaftın «fizionomiyası» (xarakteri) bitkilərin xarici görünüşü ilə müəyyən olunur. Məlum oldu ki, oxşar zonal və şaquli-qurşaq coğrafi şəraitlərində müxtəlif taksonomik qruplara aid olan bitkilərdə oxşar «fizionomik» formalar da 22 yaranır. Bu formaların yayılması münasibətilə fiziki-coğrafi mühit haqda fikir söyləmək mümkün olur. Ç.Darvinin «Növlərin təbii seçmə yolu ilə əmələ gəlməsi və ya yaşayış uğrunda mübarizədə əlverişli cinslərin saxlanması» adlı klassik əsərinə canlı orqanizmlərlə ətraf mühit arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin öyrənilməsinin bir növ başlanğıcı kimi baxmaq olar. XX əsrin əvvəllərində artıq hidrobioloqların, fitosenoloqlarm, botaniklərin və zooloqların ekoloji məktəbləri mövcud idi. Onların hər birində ekologiya elminin müəyyən istiqaməti öyrənilirdi. Elə bu vaxtlar ekoloji elmlər fərdlərin ekologiyasına (autekologiya) və cəmiyyətlərin ekologiyasına (sinekologiya) bölünməyə başlayır. Beləliklə, ekologiya elmi müxtəlif istiqamətlərdə yeni məlumatlarla zənginləşirdi. 2.3. Atmosferin ekoloji xüsusiyyətləri və mühafizəsi P^.3.1 . Atmosferin və iqlimin ekoloji xüsusiyyətləri Planetimizi əhatə edən vahid hava okeanı yer üzərində həyata təminat yaradır və mühafizə edir. Dünya dövlətləri səmam öz sərhədləri daxilində bölüşə bilər, lakin daim hərəkətdə olan atmosfer bəşəriyyətin ümumi sərvətidir, bölünməz təbii şəraitdir. Təbii mühitin bir komponenti kimi atmosfer Kosmos, Dünya Okeanı ilə, qurunun suları və təbii ekosistemlərlə qarşılıqlı əlaqədədir. İqlim təbiətin əsas amillərindən biridir. Xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin, xüsusilə kənd təsərrüfatının iqlim məlumatlarına böyük ehtiyacı vardır. Buna görə də ayrı-ayrı rayonlar üzrə iqlim və hava şəraitinin öyrənilməsinə ölkəmizdə böyük diqqət verilir. İqlimin ayrı-ayrı ünsürlərinin təsviri çoxillik meteoroloji müşahidə materiallarının işlənilməsi nəticəsində əldə edimiş orta rəqəmlərin əsasında verilir. Bununla 23 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|