Dərs vəSAİTİ Bakı

 
 
42 
 
Məhsulun  50  faizi  hesabat  dövründə  satılmalıdır,  qalan 
50%  isə  hazır  məhsul  ehtiyatlarını  təşkil  edir.  İstehsal  edilən 
məhsulun yarısını dövrün xərclərinə aid edirlər, qalığı isə hesa-
bat  dövrünün  axırına  qalan  ehtiyatların  dəyərinə  daxil  edirlər. 
Qeyd etmək lazımdır ki,  yalnız məhsulun maya dəyəri məhsul 
ehtiyatının qiymətinə daxil edilir və satılan məhsulun kalkulya-
siyasının əsasını təşkil edir və hesabat dövrünün məsrəfləri sa-
tılan məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasına daxil edilmir. 
Qeyri-istehsal  xərcləri  məsrəflərin  məcmusunda  mühüm 
xüsusi çəkiyə malikdir, elə ona görə də mühasiblər haqlı olaraq 
bu xərcləri buraxılan məhsulların maya dəyərinin tərkibinə da-
xil etmirlər. 
Bunun səbəbləri aşağıdakılardır: 
Aktivlər potensial mənfəət hesab olunur, ona görə ki, nə-
zərə almaq olar ki, hər hansı bir məhsul istehsalı üçün sərf edi-
lən  məsrəflər  maya  dəyərini  artırmaqlarına  baxmayaraq  gələ-
cəkdə gəlir gətirəcəkdir, lakin heç bir təminat yoxdur ki, qeyri-
istehsalat xərcləri gələcəkdə gəlir gətirəcəkdir. Ona görə ki, bu 
xərclər konkret növ məhsulun maya dəyərindən əldə edilən də-
yər hesab olunurlar. 
 
4.3. Nəzarət və tənzimləmə proseslərinin həyata keçirilməsi 
üçün məsrəflərin təsnifatı 
 
Məsrəflərin onların ayrı-ayrı məhsul növləri arasında bö-
lüşdürülməsi yolu ilə uçot prinsipləri onların üzərində nəzarəti 
həyata  keçirmək  və  onları  tənzimləmək  üçün  əlverişli  deyil, 
ona  görə  ki,  məhsul  istehsalı  tsikli  ola  bilər  bir  neçə  texnoloji 
əməliyyatlardan  ibarət  olsun  ki,  bunların  da  hər  birinə  ayrıca 
şəxs  məsuliyyət  daşıyır.  Ona  görə  də  məhsulun  maya  dəyəri 
haqqında  məlumata  malik  olmaqla  məsrəflərin  ayrı-ayrı  isteh-
sal  sahələri arasında necə  bölüşdürülməsini təyin etmək müm-
kün deyil. Bu problem müvafiq vəsaitlərin xərclənməsinə kon-

---

 
 
43 
 
kret məsuliyyət daşıyan şəxsin iştirakı ilə məsrəflər və gəlirlə-
rin arasındakı  qarşılıqlı əlaqənin qurulması şəraitində həll edilə 
bilər.  Məsrəflərin  uçotuna  belə  yanaşma  məsrəflərin  xərclən-
məsi  üçün  məsrəflərin  məsuliyyət  mərkəzləri  üzrə  uçotu  kimi 
mövcuddur.  O,  müəssisənin  təşkilati  strukturuna  uyğun  olaraq 
məsuliyyət  zonalarına ayrılma prinsipinə  əsaslanır. Bu zonalar 
məsuliyyət  mərkəzi  adlanırlar.  Məsuliyyət  mərkəzləri  müəssi-
sənin  ayrıca  bir  sahəsi  kimi  müəyyən  edilə  bilər  ki,  bunun  da 
işinə menecer fərdi məsuliyyət daşıyır. Məsuliyyət mərkəzinin 
üç növü vardır: 
1.  məsrəf  mərkəzi  -  xərclərə  menecerlər  nəzarət  edir  və 
məsuliyyət daşıyır; 
2.  mənfəət  mərkəzi  –  burada  satışdan  alınan  gəlir  və 
xərclərə menecerlər məsuliyyət daşıyır; məsələn, şirkətin məh-
sul istehsalına və satışına məsuliyyət daşıyan bölmələri. 
3.  investisiya  mərkəzi  –  burada  satışdan  alınan  gəlir  və 
xərclərə və eləcə də qəbul edilən investisiya qərarlarına mene-
cerlər  məsuliyyət  daşıyır  və  bununla  da  investisiya  qoyuluşu-
nun həcminə təsir edir. 
Məsuliyyət  mərkəzləri  üzrə  qeydiyyata  alınan  məsrəflər 
və  gəlirlər  məsuliyyət  mərkəzinin  menecerləri  tərəfindən  tən-
zimlənən  və  tənzimlənməyən  olmaqla  iki  kateqoriyaya  ayrılır. 
Bütün məsrəflər yalnız müəyyən idarəetmə səviyyələri tərəfin-
dən tənzimlənə bilər. Lakin bu iş aşağı idarəedicilərin səlahiy-
yətlərinə  aid  deyil.  Müəssisənin  mühasibi  məsuliyyət  mərkəz-
ləri üzrə smetanın icrasına dair hesabat tərtib edərkən məsrəflə-
ri  tənzimlənən  və  tənzimlənməyən  olmaqla  iki  kateqoriyaya 
ayırmalıdır. Əgər məsrəflərin bu iki kateqoriyaya ayrılması ol-
mazsa  menecerin  idarəetmə  fəaliyyətini  qiymətləndirmək  ol-
duqca çətin olacaqdır. Bundan əlavə menecerlər əgər aşkar et-
sələr  ki,  onların  işləri  məsrəf  maddələri  üzrə  qiymətləndirilir, 
halbuki bu onların səlahiyyət dairəsinə daxil deyil, məsrəflər və 

---

 
 
44 
 
onların  tənzimlənməsi  üzərində  nəzarət  həyata  keçirmək  ma-
raqlarını tez bir vaxtda itirə bilərlər. 
6  N-li  cədvəl  smetanın  icra  edilməsi  üzrə  tipik  hesabat 
sayılır.  Bu hesabatda tənzimlənən məsrəflər xərclərin müxtəlif 
kateqoriyaları üzrə təsnifləşdirilmişdir. Burada smeta göstərici-
ləri ilə faktiki göstəricilər arasındakı fərq də nəzərə çarpır, sme-
ta və  faktiki  məsrəflər  arasındakı  fərqə  normativ  (smeta) məs-
rəflərdən kənarlaşma deyilir. 
 
Məsuliyyət mərkəzi smetasının icrası barədə hesabat  
Cədvəl 6. 
S/n 
Göstəricilər 
Smeta 
məsrəf-
ləri 
Fakti-
ki 
məsrəf-
lər 
Smeta-
dan 
kənar-
laşma 
 
Tənzimlənən 
məsrəflər 
 
 
 
1 
Əsas materiallar 
16500 
15300 
1200 
2 
İstehsal fəhlələrinin 
əmək haqqı 
21000 
22000 
(1000) 
3 
Köməkçi heyətin əmək 
haqqı 
3000 
3200 
(200) 
4 
Boş dayanma vaxtı 
500 
400 
100 
5 
Yanacaq 
800 
1000 
(200) 
6 
Köməkçi material 
400 
500 
(100) 
7 
Dəftəxana malları 
300 
280 
20 
 
Yekun 
42500 
42680 
(180) 
 
Tənzimlənməyən 
məsrəflər 
 
 
 
8 
Aylıq əmək haqqı 
14000 
14000 
- 
9 
Amortizasiya 
5000 
5000 
- 
10 
Sığorta 
2000 
2200 
(200) 
 
Yekun 
21000 
212000 
(200) 
 

---