Demokratiya: gediləsi uzun bir yol
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
14 tərk etmiĢ, gələcəyin böyük fatehi gənc Ġsgəndərə müəllimlik etmək üçün Makedoniyada məskən salmıĢdır. E.ə. 334-cü ildə Makedoniyalı Ġsgəndərin öz Asiya fütuhatına baĢlaması ilə Aristotel Afinaya qayıdaraq öz akademiyasını — məĢhur liseyi təsis etmiĢdir. Ġsgəndərin ölümündən sonra aristokratlar partiyasına yaxın olan Aristotel ateizmdə ittiham edildiyindən Afinanı tərk etmək məcburiyyətində qalmıĢ və bir il sonra dünyasını dəyiĢmiĢdir. Aristotelin ―Etika‖, ―Politika‖, ―Ritorika‖ və digər əsərlərində cəmlənmiĢ elmi irsi əsrlər boyu əvvəlcə ġərq, sonralar isə Qərb fəlsəfəsinə öz həlledici təsirini göstərmiĢdir. Orta əsrlərdə Avropada Aristoteli sadəcə olaraq ―filosof‖ adlandırırdılar. Ġndiyəcən çoxları fundamental fəlsəfi problemləri bütün dərinliyi ilə əhatə etdiyinə və ensiklopedik biliyinə görə onu bütün zamanların və xalqların ən böyük filosofu sayır. Aristotelin ―Politika‖ əsəri Qərbin siyasi fəlsəfəsində baĢlanğıc nöqtəsi hesab edilir. Bu, yunan filosofunun siyasi rejimlərin müxtəlif növlərini, vətəndaĢlığın mənasını və siyasi həyatda təhsilin rolunu sistemli təhlilə çəkən ilk böyük elmi iĢ idi. Aristotelə görə, demokratiya siyasi rejimlərin (bunların arasında o, habelə monarxiya, oliqarxiya, tiraniya və politiya rejimlərini nəzərdən keçirirdi) yalnız bir formasıdır. Aristotel monarxiya tərəfdarı idi, lakin bir Ģərtlə ki, monarx təhsil görmüĢ, bilikli adam olsun və dövləti hamının xeyri naminə idarə etsin. Aristotel ən geniĢ yayılmıĢ rejim kimi demokratiyaya yaxın olan, həm də özündə oliqarxiyanın və müasir konstitusiyalı monarxiyaların elementlərini daĢıyan politiyanı qeyd edirdi. Aristotelin fikrincə, cəmiyyət daxilində yaĢayan insan siyasi varlıqdır. Dövlət təbii Ģəkildə ailədən törəyərək hakimiyyət və tabeçilik münasibətlərini (ağa və kölə, ər və arvad, ata və övladlar) yeni səviyyədə qurub həyata keçirir. Aristotel quldarlığı müdafiə edirdi. Platon kimi o da belə hesab edirdi ki, insan ümumən siyasi azadlıq Ģəraitində yaĢamaq iqtidarında deyildir. Lakin Platondan fərqli olaraq, Aristotelin ideal dövləti müxtəlif mülkiyyət formalarına, iqtisadi özünütənzimləmə mexanizminə malik, siyasi hakimiyyəti isə geniĢ yayılmıĢ institutlar sistemi (Ģəhər məclisi, magistrat, məhkəmə) və cəmiyyətin təyin etdiyi vəzifəli Ģəxslərin vasitəsilə həyata keçirilən açıq, dinamik inkiĢaf edən cəmiyyətdir. Aristotel üçün hakimiyyət Platonda olduğu kimi hamıdan yüksəkdə duran əzm, iradə deyil, bir neçə müstəqil iradənin məcmusudur. Aristotel demokratiyanı idarəetmənin ən pis formalarından ən yaxĢısı kimi tövsif edirdi, belə ki, onun fikrincə, burada hakimiyyət adətən əksəriyyət təĢkil edən yoxsul və əsil-nəcabətsiz vətəndaĢlara məxsus olacaqdır. Aristotel iddia edirdi ki, demokratiyanın ən yaxĢı forması ən az demokratik olanıdır; belə demokratiyada insanların çoxu yoxsul deyil və yoxsulların bərabər hüquqları yoxdur. ARĠSTOTEL Politika (təx. e.ə. 330) ƏDALƏTLĠ DÖVLƏT QURULUġU HAQQINDA ...Ədalət bərabərlikdir... ancaq hamı üçün yox, yalnız bərabərlər üçün bərabərlikdir... 15 * Dövlət quruluĢunun növlərini və onların fərqləndirici cəhətlərini incələməzdən öncə dövlətin nə olduğuna baxmaq gərəkdir. Bu barədə baxıĢlar cürbəcürdür. Hazırda bu baxıĢlarda fikir ayrılığı var, bunlardan biri təsdiq edir ki, bəlli bir hərəkəti dövlət etmiĢdir, baĢqaları deyirlər: yox, dövlət etməmiĢdir, oliqarxiya, yaxud tiranlıq etmiĢdir. * Dövlət hər hansı bir bütöv kimi çoxlu hissələrdən ibarət olduğu üçün ilk öncə vətəndaĢın (polites) nə olduğu aydınlaĢdırılmalıdır, belə ki, dövlət vətəndaĢların toplusudur... Biz isə o Ģəxsləri vətəndaĢ sayırıq ki, məhkəmədə və xalq iclaslarında iĢtirak edir... * Biz görürük ki, dövlət adamı və qanunvericinin bütün fəaliyyəti istisnasız olaraq dövlətə (polis) yönəlmiĢdir, dövlət quruluĢu (politiya) isə dövlətin sakinlərinin məlum təĢkilatıdır... Bir çoxları bu və ya baĢqa hərəkətin dövlət hərəkəti kimi qəbul edilib-edilməməsində çətinlik çəkirlər; məsələn, oliqarxiyadan, yaxud tiranlıqdan demokratiyaya keçiddə bəziləri öz öhdəliklərindən imtina edir, deyirlər ki, bu öhdəliyi öz üstünə dövlət yox, tiran götürmüĢdü. Bu sıradan olan bir çox məsələlərdə ona söykənilir ki, dövlət quruluĢunun bəzi növləri ümumi fayda naminə deyil, zorakılıq sayəsində mövcuddur... * Həm idarə etməyi, həm də tabe olmağı bacarmaq alqıĢa layiqdir, görünür, vətəndaĢ fəziləti layiqli idarə etmək və tabe olmaq bacarığıdır... * Dövlət hakimiyyətini növlərə ayırmaq çətin deyil: onların barəsində biz ekzoterik əsərlərdə danıĢmıĢıq. Ağanın nökər üzərində hakimiyyəti anadan ağa və kölə doğulmuĢların hər ikisi üçün faydalı olsa da, baĢlıca olaraq ağanın xeyrinədir, kölə üçün isə təsadüfi faydadır (kölə məhv olarsa, ağanın onun üzərindəki hakimiyyəti də təbii olaraq qurtarmalıdır)... * Beləliklə, aydın olur ki, ümumi faydanı nəzərə alan dövlət quruluĢu ciddi ədalət baxımından düzgün sayılır; yalnız hakimiyyətdə olanların rifahını güdən quruluĢlar isə düzgün deyildir, səhvdir: onlar yalnız hökmranlığa əsaslanır, dövlət isə azad insanların ünsiyyətidir. Ġndi düzgün dövlət quruluĢlarının təbiətini və sayını gözdən keçirmək olar... * Ġlk öncə oliqarxiyanın və demokratiyanın göstərilən sadə fərqləndirici prinsipləri və bir də oliqarxiyanın və demokratiyanın gözündə nəyin ədalətli sayıldığı araĢdırılmalıdır. Axı hamı ədalət deyilən Ģeyə söykənmir, amma ədalətin yalnız bəzi əlamətlərindən söz açırlar, lakin onların ədalət adlandırdıqları heç də ədalətin bütünü deyildir. Göründüyü kimi, ədalət bərabərlikdir, bu, doğrudan da, belədir, ancaq hamı üçün yox, yalnız bərabərlər üçün bərabərlikdir; və bərabərsizlik də ədalətdir, bu da, doğrudan, belədir, amma yenə də hamı üçün yox; yalnız bərabər olmayanlar üçün bərabərsizlik ədalətdir. Belə ki, ―kim üçün‖ sualı diqqətdən qaçırıldığından səfeh mühakimə yürüdülür; səbəbi də odur ki, özləri barədə fikir yürüdürlər, öz iĢləri barədə mühakimələrdə isə bəlkə də bir qism insanlar pis hakimdirlər... * Ədalət nisbi anlayıĢ olduğundan və ―Etika‖da öncə xatırlatdığımız kimi, subyektin xassələrindən asılı olduğu dərəcədə də obyektin xassələrindən asılı olaraq fərqləndirildiyindən, obyektlərə aid olan bərabərliyin nisbi olduğu ilə hamı razılaĢır, ancaq subyektlərə aid olan bərabərlik barədə indicə göstərilən səbəbdən, yəni öz Ģəxsi iĢləri haqqında səfeh mühakimə üzündən qərarsızlıq vardır: sonra da həm onlar, həm də baĢqaları ədalətin nisbi anlayıĢı ilə razı olduqlarını zənn edərək, onu tam anladıqlarını israr edirlər... * Bəziləri deyirlər: əgər subyektlər bəlli cəhətdən, məsələn, pul sarıdan bərabər deyilsə, onda onlar ümumiyyətlə bərabər deyillər; baĢqaları isə belə düĢünürlər: əgər subyektlər hər hansı bir cəhətdən, məsələn, heç olmazsa azadlıq baxımından bərabərdirlərsə, deməli, onlar ümumiyyətlə bərabərdirlər. Amma baĢlıcası odur ki, onlar ən mühüm olanı gözdən qaçırırlar. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|