Demokratiya: gediləsi uzun bir yol
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
12 sonra bu adam iki yoldan birini seçmək məcburiyyətində qalmırmı: ya öz düĢmənlərinin əlində həlak olmalı, ya da tiran olmalı və insanlıqdan çıxıb canavara çevrilməlidir. O, həmin adamdır ki, mülkiyyəti olanlara qarĢı üsyan qaldırır... Ġlk günlər, ümumiyyətlə, ilk vaxtlar o, qarĢısına çıxanların hamısının üzünə gülür, özü haqqında isə tiran olmadığı fikrini formalaĢdırır; ayrı-ayrı adamlara və cəmiyyətə çoxlu vədlər verir; adamları borclardan azad edir, xalqa və öz məiyyətinə torpaq paylayır... O, düĢmənlərindən bəziləri ilə barıĢdıqdan, digərlərini narahatlıq törətməmələri üçün məhv etdikdən sonra, düĢünürəm ki, əsas vəzifə kimi vətəndaĢları daim hər hansı müharibələrə cəlb edəcəkdir ki, xalq baĢçıya ehtiyac hiss etsin... Bunu həm də ona görə edəcəkdir ki, adamlar vergilərdən yoxsullaĢsınlar və ona qarĢı pis fikrə düĢməyə vaxt tapmayaraq özlərini birtəhər dolandırsınlar. O, azadfikirlilikdə və hakimiyyətə qarĢı olmaqda Ģübhələndiyi adamları isə məhv edəcək və bəhanə kimi onları düĢmənə satılmaqda suçlandıracaqdır... Yeri gəlmiĢkən, onun yüksəliĢinə yardım etmiĢ bəzi nüfuzlu adamlar da açıq Ģəkildə, öz aralarındakı söhbətlərdə baĢ verənlərə narazılıqlarını bildirəcəklər... Tiran öz hakimiyyətini saxlamaq üçün onların hamısını məhv etməli olacaqdır. Sonra isə nə düĢmənlərin, nə də dostların içərisində iĢə yarayan adam qalacaqdır... Deməli, tiran bütün mərd, alicənab, ağıllı, varlı adamları diqqət mərkəzində saxlamalıdır. Tiranın rahatlığı istər-istəməz bu cür adamlara qarĢı düĢmənçilik və dövləti onlardan təmizləyənə qədər onlara qarĢı fitnələrin qurulması üzərində dayanır... Görünür ki, hakimiyyəti saxlamaq istəyirsə, bu, tiran üçün vacibdir. O, ya ona nifrət bəsləyən yaramazlar dəstəsi ilə firavan yaĢamaq, ya da həyatla vidalaĢmaq seçiminə məhkum edilmiĢdir... Vəziyyət ―yağıĢdan çıxdıq, yağmura düĢdük‖ məsəlindəki kimidir: xalq azad adamların tabeliyindən çıxıb despotik hakimiyyətin nökərinə, tam azadlığını ən ağır və acı köləliyə dəyiĢərək kölələrin köləsinə çevrilir... ―Dövlət‖əsərindən PLATONUN ĠDEAL DÖVLƏTĠ Birlik, harmoniya və ləyaqətlilərin hakimiyyətinə itaətkarlıq Burada ən əsası odur ki, heç kəs heç vaxt — kişilər də, qadınlar da başçısız qalmamalıdır. ...Beləliklə, hər bir insan bu və ya digər tələbatını ödəmək üçün gah bir, gah da digər adamdan istifadə edir. Çox Ģeyə ehtiyac duyan adamlar bir yerə toplaĢırlar ki, birgə yaĢasınlar və bir-birlərinə kömək etsinlər: bu cür birgəyaĢayıĢ bizdə dövlət adlanır... Bizdə [ideal dövlətdə] çəkməçilik iĢinin müvəffəqiyyətlə getməsindən ötrü çəkməçiyə əkinçi, yaxud toxucu, ya da bənna olmağa hətta cəhd göstərməyi də qadağan etmiĢik; elə beləcə də hər kəsə fitri qabiliyyətinə uyğun yalnız bir iĢ tapĢırmıĢıq: o məhz bununla bütün ömrü boyu məĢğul olacaq, diqqətini baĢqa Ģeyə yayındırmayacaq və uğur qazanacaq... Burada ən əsası odur ki, heç kəs heç vaxt— kiĢilər də, qadınlar da baĢçısız qalmamalıdır. Ciddi məĢğələlərdə və oyunlarda heç kəs özünü Ģəxsi rəyi ilə hərəkət etməyə öyrətməməlidir. Yox, həmiĢə — müharibədə də, sülh vaxtı da hər kəsin bir gözü baĢçıda olmalı, onun göstəriĢlərinə əməl etməlidir. Hətta ən əhəmiyyətsiz Ģeylərdə də onların rəhbərliyi əsas götürülməlidir, məsələn, baĢçının əmri ilə dərhal yerində dayanmalı, irəli getməli, təlimlərə baĢlamalı, yuyunmalı, qidalanmalı və keĢik çəkməli, yaxud tapĢırıqları yerinə yetirmək üçün oyanıb durmalı... Bir sözlə, qoy insanın qəlbi baĢqalarından ayrılıqda nəyisə etməməyə və hətta bunun necə mümkün ola biləcəyini baĢa düĢməməyə vərdiĢ etsin... Tərbiyə necə olmalıdır?.. Nəhənglərin döyüĢlərini, Tanrı və qəhrəmanların öz qohumları və yaxınları ilə digər Çoxsaylı ixtilaflarını təsvir etməyə və ĢiĢirtməyə heç bir ehtiyac yoxdur — əksinə, əgər biz vətəndaĢlardan heç 13 birinin digərinə heç vaxt düĢmənçilik bəsləməməsi və bunun Ģərəfsizlik olması fikrini beyinlərə yeritmək istəyiriksə, onda qocalar və qarılar yubanmadan uĢaqlara elə onlar böyüyəndən sonra da məhz bu barədə və mümkün qədər Çox danıĢmalıdırlar. Mif yaratmaq [dövlətin] əsasını qoyanların iĢi deyil — onlara bədii yaradıcılığın əsas cizgilərini bilmək və onların təhrif edilməsinə yol verməmək kifayətdir... Axı həqiqəti hər Ģeydən üstün tutmaq lazımdır. Bu yaxınlarda demiĢdik ki, yalanın allahlara mahiyyətcə heç bir faydası yoxdur, adamlara isə yalan müalicə dərmanı kimi faydalı ola bilər. Dediklərimiz düzdürsə, onda bu dərmanı həkimlərin ixtiyarına buraxmaq lazımdır, nadan adamlar isə ona əl vurmamalıdır... Kimə olmasa da, dövlət baĢçılarına həm düĢmənə qarĢı, həm də dövlətin xeyri naminə öz vətəndaĢlarından ötrü yalan iĢlətməsinə yol vermək olar, lakin yerdə qalan heç kəsə ona əl atmasına Ģərait yaratmaq olmaz. Əgər ayrı- ayrı Ģəxslər hökmdarlar kimi yalan danıĢmağa baĢlasalar, onda bunu xəstənin həkimə yalan deməsindən də betər hərəkət sayacağıq... EĢq zövqündən daha güclü və Ģiddətli həzzin adını çəkə bilərsənmi? Bununla belə, düzgün eĢq sadəliyi və gözəlliyi sevir, bunları mühakimə və harmoniya ilə edir. Deməli, həqiqi məhəbbətə azğınlıq və pozğunluqla bağlı Ģeyləri calamaq olmaz. Sözsüz ki, ona eĢqbazlığı da əlavə etmək olmaz: həqiqi sevənlərlə onu bağlayan heç bir ümumi cəhət yoxdur... Beləliklə, dövlətimizin güclənməsi və abadlaĢması Ģəraitində bütün təbəqələrə imkan yaratmaq lazımdır ki, fitri qabiliyyətlərinə uyğun olaraq ümumi inkiĢafımıza öz paylarını verə bilsinlər... Bax gör bu deyilmi o biri ustaların hamısını korlayan, onları yararsız edən?.. Sərvət və yoxsulluq. VarlanmıĢ dulusçu, səncə, öz sənətində daha da təkmilləĢməyə çalıĢacaqmı?.. Dövlətin bizim dediyimiz kimi deyil, baĢqa cür adlanmağa layiq olduğunu sayırsansa, xoĢ halına. BaĢqa cür yanaĢsaq, ad çox uzun alınacaqdır, çünki onlardan hər biri ―Ģəhər‖i [Ģəhər-dövləti] deyil, çoxlu dövləti bildirəcəkdir. Ġstənilən halda onlar bir-birinə düĢmən iki dövlətdən ibarətdir: biri yoxsulların, digəri varlıların; onların hər biri də çoxlu dövlətdən ibarətdir, ona görə də onları vahid saysanız yanılmıĢ olarsınız... Əgər sən onlara çoxluğa yanaĢdığın kimi yanaĢsan, pul vəsaitini və hakimiyyəti birindən alıb digərinə versən, yaxud onların özünü bir qrupdan digərinə dəyiĢsən özünə əbədi müttəfiqlər qazanarsan, düĢmənlərin isə azalar... Bu ərlərin [keĢikçilərin] arvadları ümumi olmalıdır, təklikdə isə qoy heç bir qadın heç kəslə nikahda olmasın. UĢaqlar da ümumi olmalıdır, qoy ata hansı uĢağın onun olduğunu, uĢaq isə atasının kim olduğunu bilməsin... Biz abad dövləti bədənə bənzətdik, onun ağrıları, yaxud sağlamlığı isə üzvlərinin vəziyyətindən asılıdır... Məncə, bircə dəyiĢikliyin baĢ verməsi kifayətdir ki, bütün dövlətin necə baĢqalaĢdığını nümayiĢ etdirə bilək; doğrudur, bu dəyiĢiklik asan olmasa da, hər halda, mümkündür. O nədən ibarətdir? Nə vaxta qədər ki dövlətləri filosoflar idarə etməyəcəklər, yaxud indiki üzdəniraq Ģahlar və hökmdarlar nəcibliklə və ürəkdən filosofluq etməyə baĢlamayacaq və dövlət hakimiyyəti ilə fəlsəfə birləĢib bir araya gəlməyəcək və nə vaxta qədər ki ayrı- ayrılıqda ya hakimiyyətə, ya da fəlsəfəyə can atan adamlar (onlar isə çoxdurlar) məcburi qaydada kənarlaĢdırılmayacaq, o vaxta qədər də dövlət fəlakətlərdən qurtula bilməyəcək və indicə təsvir etdiyim dövlət quruluĢu iĢıq üzü görməyəcək və bəĢər nəslinə qismət olmayacaqdır. Platonun ―Dövlət‖ və ―Qanunlar‖ əsərlərindən 3. ĠLK SĠYASĠ TƏHLĠL Aristotel Qədim yunan filosofu Aristotel (e.ə. 384–322) iyirmi il ərzində Platonun Ģagirdi olmuĢ, onun Afina akademiyasında o dövrün elmi biliklərinə mükəmməl yiyələnmiĢdir. Platonun ölümündən sonra Aristotel Afinanı Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|