Şumer və TÜrk folklorunda güNƏŞ kultu X ü L a s ə



Yüklə 335,52 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix14.07.2018
ölçüsü335,52 Kb.
#55584
növüYazı


T  Ü  R  K  O  L  O  G  I  Y A

2012


İSLAM   SADIQ

ŞUMER VƏ TÜRK FOLKLORUNDA GÜNƏŞ KULTU

X  ü  l  a  s  ə.  Günəş  kultu  haqqında  çox  yazılıb,  lakin  onun  ilkin 

qaynaqlarına  toxunulmayıb.  Bu  məqalədə  ilk  dəfə  olaraq  Günəş  kultu 

şumer  və  türk  epik  mətnləri  əsasında  araşdırılmış,  maraqlı  paralellər 

aparılmışdır.  Bu  tədqiqatlar  nəticəsində  şumer  və  türk  epik  mətnlərində 

eyni  etnopoetik,  etnomifik,  etnogenetik  qaynaqdan  gələn  çoxlu  oxşar 

motivlər üzə çıxarılmışdır.



Açar sözlər:  şumer,  türk,  epik,  mətn,  Günəş kultu, Ay

Qədim  dövrlərdə  türklər  arasında  Ay  kultu  daha  geniş  yayılmışdır. 

Bunu  «Oğuz  Kağan»  dastanında  aydın  görmək  olur.  Dastanda  Oğuz 

Kağanın  anasının  Ay  Kağan  olduğu  açıq  şəkildə  deyilir.  Atasının  Buğa 

olduğu  vurğulanır.  Buğa  isə  Günəşin  təmsilçisidir.  Deməli,  Oğuz  Kağan 

Ayla  Günəşin  oğludur.  Oğuz  işığın  içindən  çıxan  qızla  evlənir.  Bütün 

hallarda işıq  Ayı  və  Günəşi  simgələyir.  Bu  qızdan  onun üç  oğlu  olur:  Ay 

xan,  Gün  xan  və  Ulduz  xan  [1.  S.  16].  Eyni  motivlə  tatarların  «Edigey» 

eposunda qarşılaşırıq.  Toxtamışın arvadı Canikə iki qız doğur:

Xannan xannı jıydırdı,

Bidən binə jıydırdı.

Tu biyalər suydırdı,

Utız kön uen kıldırdı;

Olı kızı  ayqa tig -  

Atın kuep Xanəkə.

Keçə kızı köngə tig -  

Atı kuep Könəkə.

Künələn anda tındırdı  [2.  S.  60].

İgid Edigey o vaxtkı 

Doğru işlər gördü.

Toxtamışın arvadı 

İki əkiz qız doğdu.

Böyük qızı Ay kimiydi,

Adını Xanəkə qoydular.

Kiçik qızı Gün kimiydi,

Adını Günəkə qoydular.

Onlar belə doğuldular [2.  S.  61].

Bu  doğuluşlarda  və  adlarda  heç  bir  təsadüf  yoxdur.  Ay  xan  və 

Xanəkə,  Gün  xan  və  Günəkə  adlarında  Ayın  və  Günəşin  ulu  əcdad  kimi 

yenidən  nəvə-nəticə  adlarında  canlandırılması  öz  əksini tapmışdır.  Şumer




mifologiyasında  Günəş  Ayın  oğlu,  İnanna  qızıdır.  Bu  motivlər  necə  də 

bir-birini tamamlayır.

Şumerdə  qadına  sevgi,  məhəbbət  çox  ülvi,  çox  müqəddəs  duyğular 

idi.  Məşhur Amerika şumeroloqu  S. N.  Kramer bu məsələyə ayrıca diqqət 

yetirmiş,  çox  maraqlı  fikirlər  söyləmişdir.  Şumer  mətnlərində  insanın 

tanrılara  qulluq  etmək  üçün  yaradıldığı  öz  əksini  tapmışdır.  Ona  görə 

şumer  teoloqlarında  belə  bir  fikir  yaranmışdır  ki,  Tanrı-insan  müna- 

sibətləri  ağa-qul  münasibətlərindən başqa bir  şey  deyil.  Lakin  S.  N.  Kra- 

mer  də  çox  doğru  duymuşdur  ki,  şumer  mətnlərində  nəzəriyyələrin  və 

teoloqların  dediklərinin  əksinə  olaraq  təcrübədə  tanrıların  insanlarla  ata- 

oğul və ər-arvad münasibətlərinə daha çox rast gəlinir [3.  S.  287].

İnanna  tanrıdır,  ancaq  Bilqamısı  dəlicəsinə  sevir,  onunla  evlənmək 

istəyir.  Bilqamısın  atası  Luqalmurad  insandır,  ancaq  o,  tanrı  Ninsunla 

evlənmişdir.  İnanna  insanların  Tufan  nəticəsində  məhv  olduqlarını 

bildikdə bir ana kimi  «mənim  doğduqlarım»  deyərək onların ölümünə acı 

göz  yaşları  tökmüşdür.  Enki  isə  bir  ata  kimi  öz  övladlarının  ölümünə  -  

kökünün  kəsilməsinə  razı  olmamışdır.  Həmin  mətnlərdə  Enkinin  in- 

sanlara  ata,  İnannanın  ana  sevgisi  dolğun  ifadə  edilmişdir.  İnanna  bütün 

canlıların  anası  idi  [4.  S.  126],  ona  görə  də  insanlara  «mənim  doğ- 

duqlarım»  deyirdi.  Bunlar  tanrı-insan  ilişgilərinin  mənzərəsini  açmaq 

üçün yaxşı faktlardır.

Eyni  mənzərəni  türk  folklor  örnəklərində  görürük.  Tanrılar  insanları 

sevirlər,  insanlar  da  tanrıları.  Onlar  evlənirlər.  Onların  uşaqları  əksər 

hallarda  qəhrəman  olurlar.  Basat  Təpəgözə:  Atam  adın  sorar  olsan,  -  



Qaba Ağac! Anam  adın  deyərsən,  -   Qağan Aslan!  [5.  S.  132]  deyərkən 

atasının da,  anasının  da tanrı  olduğunu  söyləmişdir  [6.  S.  25-26].  Eposda 

«Qaba  Ağac»  ata  tanrının,  «Qağan  Aslan»  isə  ana  tanrının  rəmzləridir. 

Sadəcə  olaraq  epik  düşüncə  onları  öz  adları  ilə  yox,  kodlarla,  rəmzlərlə 

təqdim  etmişdir  [7.  S.  8].  Aruz  oğlu  ifadəsi  çaşqınlıq  yaratmamalıdır. 

«Gizir»  dastanlarında  olduğu  kimi,  Basatın  göydəki  ata-anası  tanrı, 

yerdəki ata-anası insandır.

Bir  çox  araşdırıcıların  Koroğlu  obrazında  tanrı  əlamətləri  görmələri 

təbiidir.  Koroğlu  obrazının  bir  çox  xüsusiyyətləri  onu  tanrı  ilə 

eyniləşdirməyə  imkan  verir.  N.  Cəfərov  doğru  deyir  ki,  «Azərbaycan 

Koroğlusu  həm  ilahi  mənşəyə,  həm  də  ilahi  tipologiyaya  malikdir,  hətta 

bir qədər də  irəli  gedib  demək  olar ki,  qədim türk təfəkküründə  möhkəm 

yer  tutmuş  tanrı  obrazının  konkret  tarixi  dövrdəki  transformudur»  [8. 

S.  82].  Hətta  Koroğlunu  konkret  olaraq  Dağ  tanrısı  adlandıranlar  da  var 

[9.  S.  49].  Dağ  isə  türk  folklorunda  konkret  olaraq  əcdad  obrazında 

qarşımıza  çıxır.  Həsənnənə,  Həsənbaba,  Baba  dağı,  Koroğlu  dağı  kimi 

adlar buna gözəl örnəkdir.  Maaday Qara körpə oğlunu dağ atasına və ağac



anasına  tapşırır.  Xakaslar  dua  edərkən  dağlara  aqalarım,  enelerim,  yəni 

mənim atam da,  anam da sizsiniz deyirlər [10.  S.  23].

Tanrı-insan  sevgisinin,  əcdad-övlad  münasibətinin  daha  gözəl  bir 

motivini  yenə  «Bilqamıs»  və  «Koroğlu»  eposlarında görürük.  Bilqamısın 

anası  Tanrı  Ninsun  Enkidunu  [11.  S.  73-74],  Koroğlunun  arvadı  Nigar 

xanım Eyvazı oğulluğa götürürlər.  Burada Nigar da tanrılaşır və Koroğlu- 

nun  tanrı  mənşəyi  bir  daha  təsdiq  olunur.  Ninsun  Ay  tanrısının  nəs- 

lindəndir.  Koroğlu öz ilkin kökləri ilə Günəşə daha çox bağlıdır.

S.  M.  Abramzon  «Manas»  eposunun  süjetlərindən  danışarkən  Al- 

mambetin  Günəş  tanrısının  oğlu  olduğunu  açıqca  vurğulamışdır  [12. 

S.  149-150].  Yakutların  «Yel  qanadlı Nurgün  Batır»  eposunda  ilk  insan- 

ların  yerə  gəlmələrindən  danışılır  ki,  bu  motivin  qədimliyi  ilə  onun 

məzmunu  bir-birini  tamamlayır.  Mətndən  aydın  olur ki,  dünyanı  yaradan 

tanrılar Yerdə yaşayış,  həyat olsun deyə göydən bura insanlar göndərirlər:

İnsanların əcdadları 

Saxa SaarınToyonu və 

Sabiya Baay xatunu 

Yaşadıqları 

Günəş ölkəsinin 

Ayı tayfasından 

Tanrılar götürdülər.

Düz  Şərqə gətirdilər.

Dünya burada qurtarır.

Yuxarıda aydın göylər.

Aşağıda uca dağlar [13.  S.  391].

Bundan  sonra  Yel  qanadlı  Nurgün  Batır  özünün  Günəş  tanrısının 

nəslindən olduğunu söyləyir:

Qulaq as!  Bax!

Bax mən -

Günəş tayfasının oğluyam.

Tanrı əlini qoyub

Mənim kürəyimə!  [14.  S.  162].

Bu  eposdakı  ilk  insanların  göydən  gəlməsi,  onların  göydəki 

vətənlərinin  Günəş  ölkəsi  adlanması,  Nurgün  Batırın  Günəş  tayfasından 

olması  kimi  motivlərə  ciddi  yanaşmaq  lazımdır.  Digər  türk  epik 

qəhrəmanlarının  əksər  hallarda  Şərqdə,  Günəşin  doğduğu  yerdə  -   Günəş 

ölkəsində  yaşadıqlarını  görürük  [15.  S.  255].  Q.  Namazov  yazır  ki,  ilk 

insan  Mu  qitəsində  doğulmuş,  onların  ölkəsi  Kui  adlanmışdır  ki,  bu  da



Günəş  ölkəsi  deməkdir  [16.  S.  15].  O,  ingilis  alimi  C.  Cercvarda  əsas- 

lanaraq  tarixi  qaynaqlarda  Günəş  imperiyasının  adının  çəkildiyini  yazır. 

Azərbaycanın  ərazisi  də  bu  imperiyanın  daxilində  idi.  Günəş  impe- 

riyasında Günəşə -  tək tanrıya inam başlıca yer tuturdu  [17.  S.  406-410]. 

Bütün  bunlar  ilk  insanın  Azərbaycanda  doğulması  və  Günəş  kultunun 

burada  geniş  yayılması  ilə  də  təsdiqlənir.  Epik  mətnlərdəki  Günəş  ölkəsi 

və  Gündoğan,  Azərbaycanın  Günəşli  diyar,  Günəş  ölkəsi,  Odlar  ölkəsi, 

Şərqin  Gündoğanı,  Gündoğan  adları  bir-birilə  tam  üst-üstə  düşür.  İndi 

qətiyyətlə  demək  olar  ki,  Azərbaycan  haqqında  işlədilən  bu  epitetlər 

təsadüfi olmayıb,  Günəş tanrısının adı ilə bağlıdır və Göydəki eyni adların 

yerdəki təcəssümündən, təkrarından başqa bir şey deyil.

Türk  eposlarında  qəhrəmanların  atları  da  ilahi  xüsusiyyətlərə  malikdir. 

Onlar ağıllı,  düşüncəli və müdrikdirlər,  çünki qəhrəmanların özləri kimi,  atları 

da  göydən,  tanrı  tərəfindən  göndərilmişdir.  «Koroğlu»  eposunda  Qıratın 

hərəkət və davranışlarını diqqətlə izlədikdə onun müdrikliyini aydınca görmək 

olur.  Koroğlu  heç də  təsadüfən deməmişdir ki,  at igidin qardaşıdır.  M.  Ka- 

zımoğlu Qıratın dərya atından doğulmasını və Qoşabulağın suyundan içdikdən 

sonra  Koroğluya  qeyri-adi  bahadırlıq  və  qeyri-adi  aşıqlıq  verilməsini  doğru 

müşahidə  etmiş,  hər  ikisinin  su  başlanğıcından  törədiklərinə  əsaslanaraq 

onların mifoloji qardaş olduğlarını  söyləmişdir [18.  S.  38].  Basatın da atına At 

deməzəm  sana,  qardaş  derəm,  qardaşmdan yey!  deyə  müraciət  etməsi  türk 

epik  ənənəsində  qəhrəman-at  qardaşlığının  möhkəm  yer  tutduğunu  göstərir. 

Basatın  və  Koroğlunun  tanrı  mənşəli  olduqları  bəllidirsə,  onların  qardaşım 

dedikləri atlarının da tanrı mənşəli olduğuna heç bir şübhə yoxdur. Buryat epik 

qəhrəmanlarının  atlarını  Günəş  ölkəsindən  tanrı  özü  göndərmişdir.  Onlar  da 

Koroğlu və Qırat kimi  qəhrəmanla birlikdə dirilik bulağından  su içmişlər.  Bu 

atlar dar ayaqda dil açıb danışır,  qəhrəmanlara həm də öz ağıllı məsləhətləri ilə 

kömək edirlər [19.  S.  146; 20.  S.  123].

Xakas türklərinin qəhrəmanlıq eposu «Ay-Xuuçin»in qəhrəmanı da özünü 

Gün xanın oğlu adlandırır:

Mənim atam Gün xandır,

Doqquz sajınlıq

Mavi-göy-boz atın üstündə gəzir.

Gözəl Kögül Arıq

Mənim anamdır.

Mən Gün xanın oğluyam  [21.  S.  25].

Evenk  folklor  örnəklərindən  birinin  qəhrəmanı  Günəşə  müraciətlə 

deyir:  Bizə  işıqlı  düşüncə  ver.  Biz  sənin  uşaqlarınıq  [22.  S.  29]. 

Azərbaycan  folklorunda  Günəş  obrazı  xüsusi  yer  tutur.  Onların  da 

çoxunda  Günəş  insanqılıqdır  (antropomorfdur)  və  əcdad  statusunda  çıxış




edir.  Eyni  adlı  Azərbaycan  nağılının  qəhrəmanı  Tapdıq  Şəmsi  xanımı 

sevir.  Şəmsi  Gün  xanımın  qızıdır.  Nağılın  sonunda  bəlli  olur  ki,  Tapdıq 

da  Gün  xanımın  oğludur  [23.  S.  38]  və  Şəmsi  xanımla  bacı-qardaşdılar. 

«Buradakı  Gün xanım  ilkin tanrı  olan  Günəşin  nağıllaşmış  obrazıdır»  [9. 

S.  32].  Anadolu  türklərinin  «Pəri  qızı»  nağılında  qəhrəman  özü  də 

bilmədən Günəşin  qızı  ilə  evlənmişdir.  Bu,  uzun müddət  onların  arasında 

sirr  olaraq  qalmışdır.  Bir  dəfə  qızın  sehrli  küpləri  ona Ay  atanın,  Günəş 

ananın,  Ulduz  qardaşlarının  canı,  məni  vurma  deyəndə  oğlan  şübhələnir 

və  eyni  andı  verir.  Qız  da Tanrının  qızı  olduğunu  açıb  deyir  [24.  S.  165- 

166].  Anadolu  sözünün  mənası  ‘Günəş  doğan’,  ‘Şərq  ölkəsi’,  ‘Günəşi 

sevənlərin ölkəsi’  deməkdir  [25.  S.  12].  Bu motivlər şumer mətnlərindəki 

Utu və İnannanın bacı-qardaşlığını  da yada salır.

Qobustan  qayalarındakı  gəmi  rəsmlərinin  baş  tərəfində  Günəş  təsvir 

edilmişdir.  Saymalı-Daşdakı türk abidələrində Günəş başlı insan təsvirləri 

var.  Yerli türklər Saymalı-Daşı Günəş dağı adlandırırlar.  Qədim rəssamlar 

Saymalı-Daşdakı  qayaların  üstündə  əcdadlarının  Göyə  -   Günəşə 

getdikləri  yolları  təsvir  etmişlər.  Bu  yollar  onları  əcdadlarının  yanına 

aparırdı  [26.  S.  15-17].

Şumerdə  gəmiçilər  Günəş  tanrısı  Utudan  xeyirxahlıq  umurdular. 

Onların  bir  atalar  sözündə  deyilir  ki,  Gözəl  niyyətlə yola  çıxsan  gəmini 

Utu  (Günəş  tanrısı)  yaxşı  limana  gətirər.  Pis  niyyətlə  yola  çıxsan,  o 

gəmini  sahilə  atar.  Şumer  gəmilərində  yarımtanrılar  və  gələcəkdə  Ur 

şəhərinin  əsasını  qoyacaq tanrı  əcdadlar üzürdülər  [27.  S.  62-63].  Şumer 

və  Qobustan gəmilərində  Günəş təsvirləri  var.  Onlar  mütləq  Günəş  kultu 

ilə  bağlıdır.  Heç  bir  şübhə  yoxdur  ki,  Qobustan  və  şumer  gəmiləri 

arasında  bağlılıq  olmuşdur.  A.  Qoroxov  bu  barədə  deyirdi:  «Bununla 

belə,  qamış gəmilər (Qobustan gəmiləri.  -  İ.  S.)  şumer dövrü qayıqlarının 

müasiridir,  “Tiqris”in  prototipləridir.  Bu  yerlərdə  yaşayan  adamlar  belə 

qayıqları qamışdan ya özləri hörüblər,  ya da onları görüblər.  Ola bilsin ki, 

beş  min  il  bundan qabaq  Ərəbistan dənizinin  sahillərində  yaşayan yüksək 

mədəniyyətin  Qobustan  adaları  ilə  əlaqəsi  olub.  Nə  bilmək  olar,  bəlkə 

Qobustanda da bir vaxt unudulmuş və keçən yüzilliyin alimləri tərəfindən 

Dəclənin  Fərata  qovuşduğu  yerdə  “həyata  qaytarılan”,  müqəddəs  kitaba 

görə,  allahın insanlığa həyat vermək üçün seçdiyi Babil,  sonralar Assuriya 

adlandırılan şumerin yaşıdı bir məmləkət tapılacaq»  [28; 29].  Şumerlərdə 

Günəş  kultu  ilə  əcdad  kultu  üst-üstə  düşürdü  ki,  biz  bunu  türk  folklor 

örnəklərində də olduğu kimi görürük.

Bilmək  lazımdır  ki,  türk  folklorunda  rast  gəlinən  Göy  sözü  tanrının, 

Gün, Ay-Xuuçin və Günəş,  Gündoğdu, Aydoldu adlarının hamısı Günəş və 

A y tanrı adlarının sinonimləridir.

Balkar  və  qaraçaylıların  «Nart»  eposunun  variantlarından  birində 

nartların  ilk  dəmirçisi  qəhrəman  Debet  tanrı  Göylə  (Od  tanrısı,  Günəş)



tanrı  Yerin  oğludur  [30.  S.  367].  Yeryüzməkin  arvadı  Satanayın  atası 

Günəş  və  anası  Aydır  [31.  S.  220,  224].  S.  Surazakov  yazır  ki, 

«qəhrəmanın  Göyün,  Günəşin və  Ayın  qızı  ilə  evlənməsi  motivinin tarixi 

çox  qədimdir  və  ona  təkcə  altaylıların  yox,  buryatların,  yakutların  və 

digər  türk-monqol  xalqlarının  eposlarında  da  rast  gəlinir»  [32.  S.  139]. 

T.  M.  Hacıyeva  yazır  ki,  «Satanayın  tanrı  mənşəli  olması  balkar  və 

qaraçaylılarda  ana  əcdad  kultunun  yaranmasına  səbəb  olmuşdur»  [33. 

S.  817].

Altaylıların «Oçı-bala» eposunun qəhrəmanları olan iki bacılar tanrısifət 

epiteti ilə təqdim olunurlar, Altayın tanrı qızı adlandırılırlar [34.  S.  214-215]. 

Eposda  tanrı  əvəzinə  Göy  sözü  işlənmişdir,  ancaq  Göy  qızının  tanrı  qızı, 

Göysifətin  tanrısifət yerində  işləndiyinə  heç  bir  şübhə  yoxdur.  Başqırdların 

«Ural-Batır»  eposunda  Humay  baş  tanrı  Samrau  ilə  Günəşin  qızı  kimi 

təqdim  olunur  və  Ural  onunla  evlənir.  Samraunun  Aydan  olan  qızı 

Ayxıludur.  Bu eposda göydəki həyat yetərincə geniş təsvir edilmişdir.  Səma, 

göy  varlıqları  tamamilə  insanlara  oxşayırlar  və  insanlar  kimi  adi  həyat 

yaşayırlar  [35.  S.  9].  Yenisey  yazılarından  birində  deyilir  ki,  «mən  tanrı 

tayfamdan,  öz qohumlarımdan ayrıldım»  [36.  S.  209].  Burada kiminsə təkcə 

özünü  yox,  bütün  tayfasını  tanrı  mənşəli  saydığını,  tanrının  həmin  tayfanın 

əcdadı olduğunu aydın görürük.

Çin  qaynaqlarında  göstərilir  ki,  hunlarda  və  xunlarda  Göyə,  Yerə, 

Günəşə,  Aya,  Ulduzlara  -   əcdad  ruhlarına  sitayiş  edilmişdir.  Həmin 

qaynaqlara  görə,  Göy ata başlanğıc, Yer  ana  başlanğıc  saylımışdır  ki  [37. 

S.  190], bu da tamamilə şumerdəkinin eynidir:  An -  Göy -  ata; Antu -  Yer -  

ana. Hunlar,  qotlar və madyarlar Attilanın işıqdan doğulduğunu düşünürdülər 

ki  [38.  S.  57],  bu  da  Günəş  tanrısının  onun  əcdadı  olduğu  deməkdir.  Hələ 

XX yüzilliyin əvvəllərində Q. N. Potanin yazırdı ki, Mərkəzi Asiyada Göyün 

oğlu  kultu  mövcud  olmuşdur.  Q.  N.  Potaninə  görə,  bu  oğul  dünyanın 

yaradılmasında  atasına  kömək  etmişdir.  Həm  də  Göyün  oğlu  inamının 

müstəqil  yaranması  üçün  Mərkəzi  Asiyada  hər  cür  imkan  olmuşdur  [39. 

S.  96].  Şumer  qaynaqlarından  bilirik  ki,  dünyanın  yaranması  Göy  tanrısı 

Anın  adı  ilə  bağlıdır.  Lakin  Yeri  və  Göyü  bir-birindən  onun  oğlu  Enlil 

ayırmışdır. Hər iki halda dünyanın yaranması və ata-oğul motivləri tamamilə 

üst-üstə  düşür.  V.  V.  Bartold  Q.  N.  Potaninin  öz  fikrini  sübuta  yetirdiyini 

yazır,  eyni  zamanda  onunla  razılaşmır.  «Q.  N.  Potaninin  araşdırmalarının 

predmetini təşkil edən sualların cavablarını yalnız Qərbin Şərqə yaxud əksinə 

Şərqin  Qərbə  təsirini  sübut  edən  güclü  müqayisələr  yolu  ilə  tapmaq  olar. 

Görünür,  Qərbin  və  Şərqin  ümumi  bir  qaynaqdan  -   hind  miflərindən  asılı 

olduğu sübuta yetiriləcək» [40.  S.  373].

V.  V.  Bartold  şumer  qaynaqları  ilə  tanış  olmadığına,  türklərin  ta- 

rixinin  güclü  şəkildə  təhrif  edildiyinə  və  avropasentrizmin  təsiri  altına 

düşdüyünə  görə  yuxarıdakı  fikri  söyləmişdir.  A.  Şükürov  doğru  yazır  ki,



bu  cür  yanlışlıqlar  «bizim  biliyimizin  məhdudluğundan,  digər  xalqlar 

haqqında  məlumatsızlığımızdan  irəli  gəlir»  [41.  S.  23].  Son  araşdırmalar 

bir  çox  folklor  obraz,  süjet  və  motivlərinin  məhz  Şərqdən  Qərbə  apa- 

rıldığını  qətiyyətlə  söyləməyə  imkan  vermişdir.  Amerika  alimi  Z.  Sitçin 

yazır ki,  dinlər və miflər Yunanıstana Kiçik Asiya və Aralıq dənizi adaları 

vasitəsilə  Yaxın  Şərqdən  gətirilmişdir  [42.  S.  70].  Hind  möhürlərində 

Bilqamısın  iki  şirlə  döyüşdüyü  səhnənin  oxşarına rast gəlinir.  P.  A.  Qrin- 

ser  geniş  araşdırmalardan  sonra  bu  nəticəyə  gəlmişdir  ki,  «hindlilər  öz 

inkişaflarına  görə,  Hind  vadisinin  ən  qədim  yerli  əhalisinə  borcludurlar. 

Bu  əhali  hind-avropalılardan  daha  əvvəl  həmin  ərazilərdə  yaşamış, 

şumerlər kimi,  kifayət  qədər  inkişaf  etmiş  mədəniyyətə  malik  olmuşdur» 

[43.  S.  208-209].  V.  V.  Bartoldun  dövründə  də  bu  cür  tədqiqatlar  apa- 

rılmış və onlarda da eyni  fikirlər söylənmişdir.  Bu barədə Q.  N.  Potaninin 

«Orta əsrlər Avropa eposunda şərq motivləri» kitabına baxmaq kifayətdir. 

Göyə  və  Göyün  oğluna  inamın  ilkin  qaynağı  hind  mifologiyası  yox, 

ondan daha  qədim olan  şumer-türk mifologiyasıdır.

Hətta bu gün türk dilində  hədəfi tanrı  olan bir  çox  qarğışlar,  söyüşlər 

və  s.  də var ki,  bunların yaşını  söyləmək mümkünsüzdür.  «İnsan və  onun 

şəxsi  tanrısı»  adlandırılmış  bir  şumer  mətnində  insan  tanrısına  etirazını 

bildirir,  onu  qınayır ki,  «mən  müdriyəm,  niyə  cahil,  qanacaqsız  gənclərlə 

qabaqlaşmalıyam.  Mən  bilikliyəm,  niyə  məni  avam  sayırlar?  Dörd  yan 

ərzaqla doludur,  mənim yeməyim-aclıqdır»  [44.  S.  95].

B.  Ögəl  doğru yazırdı ki,  «insan ta başlanğıcdan bəri tanrı  ilə bərabər 

yaşayırdı.  İnsan  tanrıyı  qısqanır  və  onunla  rəqabətə  girirdi»  [45.  S.  83]. 

Şumer  və  türk  folklor  örnəklərindəki  insan  və  tanrı  haqqında  mətnləri 

diqqətlə  araşdıranda görürük ki,  Göyün  sakinləri  yerdəki  insanlardan  heç 

nə  ilə  fərqlənmirlər.  Bu  belə  bir  inamın  ifadəsidir  ki,  «qədim  dövrlərdə 

Günəş  və  Ay  insanlar  kimi  doğulur,  doğur və  yaşayırdılar»  [46.  S.  330]. 

Bu gün  yerdəki  insanlar bir-birlərinə  necə  oxşayırlarsa,  tanrılarla  insanlar 

da  o  qədər oxşayırdılar.  Görünür ki,  ilk insanların  tanrı və insan haqqında 

təsəvvürləri  bizimkindən  fərqli  olaraq  reallıqla,  gerçəkliklə  daha  çox 

səsləşmiş,  bu  təsəvvürlər  tarixin  dolanbac  yollarında  dəyişsə  də,  folklor 

örnəklərini  yaşadan  yaddaşlar  onları  ilkin  variantda  saxlamışdır.  Buryat 

folklorşünası  A.  Ulanov  da  bunu  müşahidə  edərək  doğru  qənaətə 

gəlmişdir ki,  «bütün kölgələr, ruhun yeraltı dünyası,  tanrıların insanlardan 

uzaq,  yüksək  kateqoriya  olmaları  haqqında  təsəvvürlər  sonradan 

yaranmışdır»  [47.  S.  139].  Araşdırılan  mətnlərdən  aydın  görünür  ki,  ilk 

türklər  -   ilk  insanlar  tanrıya  biz  bu  gün  ata-anamıza  baxdığımız  kimi 

baxmışlar.  Qədim  bir  əfsanədə  deyilir  ki,  hun  şanyuyu  öz  kiçik  qızını 

Göyə  pay  vermişdir.  Qız  Göydən  gəlmiş  Qurdla  evlənmişdir.  Mütəxəs- 

sislər bunu insanın səma,  göy mənşəli olması və öz keçmişini unutmaması 

ilə bağlayırlar  [10.  S.  36].  Türklərdən götürülüb  çin qaynaqlarına düşmüş

4 «Türkologiya», N° 2



bir  atalar  sözündə  deyilir  ki,  «insan  köklərilə  əcdadlarına  bağlıdır,  ancaq 

onun  əsl  kökü  göylərdədir»  [48.  S.  25].  İnsanın  əsl  köklərinin  göylərdə 

olduğunu  şaman əfsanələrində  aydın görmək olur.  Şamanlar Göyə  qalxır, 

tanrılarla  söhbət  edir,  nəhayət,  yerə  qayıdırlar  [49].  Əfsanələrdən  bəlli 

olur ki,  şamanlar bütün sehrli güclərini tanrıdan alırlar.

Bütün  bu  düşüncə  və  təsəvvürlərin  kökü  çox  qədimlərə  gedib  çıxır. 

Biz  onların  oxşarını  və  təkrarını  şumer  mətnlərində  görürük.  Şumer 

panteonunda üç böyük tanrıya -  Ana,  Enlilə və Enkiyə  ata deyə  müraciət 

olunmuşdur.  Şumer  mətnlərində  Ay  tanrısı  Nannara  Göyün  və  Yerin 

hökmdarı,  qarabaş  xalqının  atası,  xeyirxah  çar,  xeyirxah  tanrı  deyə 

müraciət  olunur  [50.  S.  114].  Bu  müraciətlərdə  ata  sözü  bizim  bu  gün 

işlətdiyimiz mənadan başqa həm də əcdad anlamındadır.  Məsələn,  İnanna 

Ana ata deyə müraciət edir.  Halbuki İnanna Nannarın qızı, Nannar Enlilin 

oğlu,  Enlil  Anın  oğludur.  Deməli,  V.  K.  Afanasyeva  ata  sözünün  əcdad 

sözünün sinonimi kimi işləndiyini  söyləməkdə haqlıdır [51.  S.  285].

Türklər Günəşə tapınmışlar və  Günəşi başlıca  soy hesab  etmişlər  [52. 

S.  224].  Bu  baxımdan  Azərbaycanda  qodu-qodu  mərasimində  oxunan 

mahnının mətni də maraq doğurur:

Gün çıx,  gün çıx!

Kəhər atı min çıx!

Burada  Günəşin  çağırılmasını  tanrının  çağırılması,  əcdadın  çağı- 

rılması kimi başa düşmək lazımdır.  Mətndəki Kəhər atı min çıx ifadəsinin 

məna  açımı  bir  çox  yeni  məqamların  ortaya  çıxarılmasına  imkan  verir. 

Türk  mifologiyasında  Günəşin  atla  bağlı  olduğuna  dair  fikirlər  var.  Bu 

misralar  həmin  fikrin  təsdiqi  kimi  səslənir.  Türk  mifik  düşüncəsində 

Günəş  kultu  ilə  At  kultu  çox  vaxt  çarpazlaşır,  sintezləşir,  bir-birilə 

bağlanır.  Avestadan  tutmuş  Herodota  qədər  bir  çox  yazılı  qaynaqlarda 

əksini  tapmış  Günəş  və  At  kultunun  bir-birilə  bağlılığının  təsadüfi 

olmadığı  Orta  Asiyada üzə  çıxarılmış  Günəş  məbədlərindəki  at  fiqurları 

və  təsvirlərilə  də  maddi  təsdiqini  tapmışdır  [53.  S.  64].  Şumer 

lövhələrinin  birində  yeraltı  dünyanın  yiyəsi  tanrı  Ereşkiqal  atın  belində 

təsvir  edilmişdir.  Ereşkiqal  qaranlıq  dünyanı  -   gecəni  təmsil  edir.  Onun 

atın  üstündə  təsvir  edilməsi  Günəşin  batması,  dünyanın  qaranlığa  qərq 

olması  anlamındadır.  Yəni  Ereşkiqal  Günəşi  atından  salıb  onu  özü 

minmişdir.  Ereşkiqal  atın  belindən  düşməlidir  ki,  Günəş  doğsun.  Burada 

da  Günəşlə  At bir-birinə  bağlanmışdır.  «Qodu-qodu»  mətnindən  də  onun 

Günəşin çağırılması ilə bağlı olduğu aydın görünür:

Qodunu gördünmü?

Qoduya salam verdinmi?



Burada  Qodu  sözü  Günəş  tanrısı  Utunun  adının  fonetik  variantıdır. 

Qodunu görmək -  Günəşi görmək,  Qoduya salam vermək -  Günəşə  salam 

vermək kimi başa düşülməlidir.

Azərbaycanda  Günəşlə  bağlı  daha  iki  maraqlı  fakt var.  Onlardan biri 

evlərin  qabaq  tərəfinin  gündoğana  baxmasıdır.  Burada  digər  səbəblərlə 

yanaşı,  hər  səhər Günəşi -  əcdadı üfüqdə görmək,  onu  salamlamaq  inamı 

da  var.  Bu  adətin  Azərbaycanda  çox  qədim  tarixi  olub,  indi  də  davam 

etməkdədir.  İkincisi  dörd  cəhətdən  ikisinin  Günəşin  adıyla  bağlı 

olmasıdır.  Azərbaycanda  şərq  və  qərb  əvəzinə  xalq  arasında  yalnız 

Gündoğan  və  Günbatan  terminləri  işlənir.  A.  N.  Kononov  bu  terminləri 

bilməsə  də,  türklərin  şərqə  doğru  oriyentasiyasını  məhz  doğan  Günəş 

kultu ilə əlaqələndirmişdir [54.  S.  73].  V.  V.  Bartoldun yazdığına görə,  bu 

adət digər türklərdə və monqollarda da var [55.  S.  393].

Tarixi  qaynaqlarda  Günəş  adlı  türk tayfasından  danışılır.  Bu  etnonim 

teonim  mənşəli  olub,  Günəş  tanrısının  adından  götürülmüşdür.  Oğuz 

Kağanın böyük oğlunun Gün xan,  digərinin Ay xan adlanmasını  da əcdad 

adının  övlada  qoyulması  kimi  başa  düşmək  lazımdır.  Deməli,  Oğuz 

Kağanın  əcdadları  Günəş  və  Ay  olmuşdur.  Bu  onu  göstərir  ki,  folklor 

mətnlərindəki  Günəşin  oğlu,  Günəş  tayfası,  tanrı  tayfası  kimi  ifadələr 

əsassız  deyildir.  Qədim  türk  etnoslarından  bəziləri  inandıqları,  tapın- 

dıqları  və  özlərinə  əcdad  saydıqları  tanrının  adını  etnonim  kimi  qəbul 

etmişlər [56.  S.  92].

Yuxarıda  deyilənlərdən  aydın  görünür  ki,  türklər  Günəşi  əcdadları 

saymışlar  və  Günəş  kultu  əslində  elə  əcdad  kultu  olmuşdur.  Şumerlərdə 

Günəş kultu ilə əcdad kultu eyniləşmişdir.

Günəş  və  Ay  kultlarının  mahiyyətini  açmaq  üçün  «Dədə  Qorqud 

kitabı»  bizə zəngin  material  verir.  Bəri  başdan  deyək ki,  O.  V.  Vasilyeva 

«Dədə Qorqud kitabı»nda zaman və məkan təsəvvürlərindən bəhs edərkən 

Günəş,  Ay və Ulduzların insanlarla bağlılığı,  doğmalığı  haqqında maraqlı 

fikirlər  söyləmişdir.  İnsanlarla yaxınlaşması  səma  cisimlərinin  canlılığını 

səciyyələndirir  ki,  bu  da  onların  çox  qədim  təsəvvürlərlə  bağlı  olduğunu 

göstərir [57.  S.  72].  Qazan xan özünü tanıdarkan maraqlı poetik kodlardan 

istifadə  etmişdir  ki,  bunların  kökləri  məhz  həmin  qədim  təsəvvürlərlə 

bağlıdır:

Ağ qayanın qaplanının erkəyində bir köküm var.

Ağ  sazın aslanında bir köküm var.

Ağ  sunqur quşu erkəyində bir köküm var [5.  S.  147].

1. 

Bu  şeirdəki A ğ qayanın  qaplanının  erkəyi, A ğ sazın aslanı və  



sunqur  quşu  erkəyi  formullarının  ordakı  ayrı-ayrı  sözlərin  hazırda  bizim 

düşüncəmizdə  kök  salmış  bəlli  mənalarına görə  açıqlanması  doğru  deyil.




Burada  Qazan  xanın  öz  dilindən  onun  kimliyini  açmaq  üçün  çox  gözəl 

poetik kodlar verilmişdir.  Həmin  kodlar vasitəsilə  Qazan  xanın kökünü -  

əcdadını tapmaq mümkündür.

2. 


Bəs A ğ qayaA ğ saz və A ğ sunqur quşu  ifadələrindəki A ğ sözünü 

necə  başa  düşək?  Xakas  dilində  A ğ  sözü  ‘Göy’  anlamında  işlənmişdir. 

«Saxalılar  sakral  bilinən  ağ  rəngi  bütün  dünyanı  və  bu  dünyadakı 

nəsnələri  yaradan  tanrının  -   Ürüng  -   Ayıq  Toyonun  (Ağ  yaradıcı) 

simvolu  hesab  edirlər.  Bəlli  olduğu  üzrə,  saxalıların  “Ər  Soqotoy” 

yaradılış  dastanının  eyni  adlı  qəhrəmanı  həm  də  Ağoğlan  adlanır.  Çünki 

inama  görə,  o  baş  tanrı  -   Ağ  yaradıcının  xəlq  etdiyi  ilk  insandır» 

[58.  S.  573].

B.  Abdulla  yazır  ki,  «ağ  rəng  yaradılış  miflərində  tanrı,  soy,  kök 

başlanğıcı  anlamına  da  gəlir»  [59.  S.  212].  Türk  düşüncəsində  tanrı, 

yaradılış,  soy,  kök  anlayışları  daha  çox  Göylə  bağlı  olduğuna  görə, 

yuxarıda  deyilən  bütün  hallarda  A ğ  sözünü  Göy  sözünün  sinonimi  kimi 

başa düşmək daha doğru olar.  Onda aydın olur ki, Ab, An və A ğ sözlərinin 

hər üçü  ‘Göy’  anlamı bildirib A  yuvasından yaranmışdır.  Bizim dediyimiz 

kod  da  elə  budur.  İndi  məsələ  aydın  olur  ki,  Qazan  xanın  dediyi   

qayanın qaplanının erkəyi də, A ğ sazın aslanı da, A ğ sunqur quşun erkəyi 

də  Göy  mənşəlidir.  Onlar  tanrının  rəmzləridir.  Qazan  xan  bu  şifrələrlə 

atasının  Günəş  (erkəyi),  anasının  Ay  (aslan)  tanrısı  olduğunu  kodlaşdır- 

mışdır.  Basatın  da  anası  aslandır.  Bu  deyilənlər  Oğuz  Kağanın  və  Salur 

Qazanın  əcdadının  tanrı  olduğu  haqqında  digər  bilgilərlə  tam  üst-üstə 

düşür.


Tanrının  himayəçi  funksiyasının  hüdudları  çox  genişdir.  Tanrı 

himayəçi  statusunda  ailədəki  atanı  xatırladır.  İstər  şumer,  istərsə  türk 

folklorunda tanrı həm  şəhərləri və onların xaqanlarını,  həm də tayfaları və 

ayrı-ayrı  insanları  himayə  edir.  S.  A.  Tokaryev  doğru  yazırdı  ki,  tanrı 

əvvəlcə  tayfanın  himayəçisi  olmuş,  sonra  dövlətin  qoruyucusuna  çev- 

rilmişdir  [60.  S.  177].  Burada  iki  məsələ  ortaya  çıxır:  1)  tanrı  insanın 

əcdadıdır,  onu  qoruyur;  2)  insan  dövlətdən  əvvəl  yaranıb.  Məntiq  doğ- 

rudur.  Əvvəldə  tanrının  digər  statuslarından  danışılarkan 

buna  dair 

müəyyən  örnəklər  verilmişdir.  Bilqamıs  sidr  meşəsinə  yola  düşərkən 

Günəş  tanrısı  Utuya  üz  tutur,  ondan kömək  istəyir.  Utu  da  yeddi  aşılmaz 

dağı  aşmaq  üçün  ona  yeddi  qeyri-adi  varlıq  verir.  Yeraltı  dünyanın 

demonları Dumuzini axtaranda  o da Günəş tanrısı Utuya üz tutmuş,  ondan 

kömək  ummuşdur  [61.  S.  149].  Enkidu  yeraltı  dünyaya  düşür  və  oradan 

qayıda  bilmir.  Bu  zaman  Bilqamıs  Günəş  tanrısı  Utuya  üz  tutur,  ondan 

kömək istəyir.

Türklər  də  həmişə  dara  düşəndə  həm  Göyü,  həm  Yeri  köməyə 

çağırırdılar  [62.  S.  34].  Onların  düşüncəsində  Göy  həmişə  Ay  və  Günəşlə 

eyniləşdirilmişdir.  Altay  əfsanələrindən  birində  iki  döyüşçü  üz-üzə  gəlir.



Biri  o  birinə  deyir  ki,  nə  Göyə,  nə  də  Yerə  dua  et,  xeyri  yoxdur  [63.  S. 

283].  Ümumiyyətlə,  altaylılarda  hər  nəslin  öz  himayəçi  əcdadı  var  [64.  S. 

140].  Qumuq  dastanının  qəhrəmanı  Ayqız  da  dar  ayaqda  tanrıya üz  tutur, 

ondan kömək umur.  Hətta onun xalqına  arxa dursun deyə tanrıya  dua edir, 

yalvarır  [65.  S.  290-291].

Oğuz  türkləri  tanrını  əcdad  sanırdılar.  Əcdadın  üzərinə  düşən  əsas 

funksiyalardan  biri  də  məhz  xilaskarlıq,  arxa,  kömək,  himayə  durmaqdır. 

Basatın  Təpəgözlə  qarşılaşdığı  səhnə  bu  baxımdan  ayrıca  önəm  daşıyır. 

Həmin  boydan  bir  parçaya  baxaq:  Basat  qoçun  başını  Təpəgözün  əlinə 

sundu.  Təpəgöz  buynuzundan  bərk  tutdu,  qaldırcaq  buynuz  dərilə  əlində 

qaldı.  Basat  Təpəgözün  budu  arasından  sıçrayıb  çıxdı.  Təpəgöz  buynuzu 

götürüb yerə çaldı.

Aydır:

-  Oğlan,  qurtuldunmu?



Basat aydır:

-  Tanrım qurtardı [5.  S.  120-121].

Təpəgöz  Basatı  öldürmək  üçün  dörd  dəfə  bu  cür  hiyləyə  əl  atır,  tələ 

qurur,  ancaq Basat hər dəfə  sağ qalır və  tanrım qurtardı deyir.  Bilqamısın 

yeddi  aşılmaz dağı aşması üçün yeddi  qeyri-adi varlıq verən Günəş tanrısı 

Utu  burada  da  Basatı  bütün  ölüm  təhlükələrindən  qurtarır  və  onun 

Təpəgözün mağarasından çıxması üçün mağaranı  yarıb  yeddi yerdən qapı 

açır.  Bu  iki  lövhədə  Günəş  tanrısının  xilaskar,  himayəçi  statusları, 

Bilqamısın  və Basatın  ondan bəhrələnməsi,  birincinin  yeddi  aşılmaz  dağı 

aşması,  ikincinin  Təpəgözün  mağarasından  sağ  çıxması  və  yeddi 

rəqəmləri tamamilə üst-üstə düşür.  Bunlar heç vaxt təsadüfi ola bilməz.

Şumer  və  türk  teoqonik  düşüncəsində  tanrı  və  Göyün  eyniləşdiril- 

diyini  bilirik.  Göyün  ucalıq  rəmzi  olduğu  da  bəllidir.  Ucalıq  isə  tanrıya 

xasdır.  Ona  görə  də  KDQ-də  tanrıya  uca  epitetiylə  müraciət  olunduğuna 

dönə-dönə rast gəlirik:

Ucalardan ucasan,

Uca tanrı!  [5.  S.  132].

Bu şeiri Əmran Təkurla qarşılaşarkan söyləyir. Orada Təkur Əmrana deyir:

-   Oğlan,  alındmsa  tanrınamı yalvarırsan?  Sənin  bir  tanrın  varsa,  mənim 

yetmiş ikiputxanam var, -  dedi [5.  S.  132]. Burada tanrı Əmrana 40 yigidcə güc 

verir və o da düşmənə qalib gəlir.

KDQ-dəki  tanrı  islamın  formalaşdırdığı  allah  deyil,  türklərin  yaradılışdan 

bəri inandıqları tanrıdır.  Qadir tanrı verməyincə ər bayımaz, uca tanrı dost olub 



mədəd versin kimi deyimlər islamdan öncəki düşüncənin izlərini saxlamaqdadır. 

İndi gəlin aşağıdakı misralara baxaq:




Urduğun ulıtmayan,  ulu tanrı!

Basdığın bəlirtməyən bəlli tanrı!  [5.  S.  113].

İslama  görə,  tanrı  bəlli  deyil.  Bu  düşüncəyə  görə,  vurmaq  və  basmaq 

anlayışları da tanrıya aid edilə bilməz. Deməli, KDQ-də oğuzların üz tutduqları, 

tapındıqları,  arxalandıqları,  kömək  umduqları,  hoya  çağırdıqları  islamın 

bilinməyən,  maddi  olmayan,  ağılla  dərk  edilməyən,  gözlə  görünməyən  allahı 

yox, qədim türklərin bilinən, dost və əcdad olan, ağılla dərk edilən və hətta gözlə 

görünən tanrısıdır!

Əslində  türklər  öz  əcdadlannı  tanrılaşdırmışlar.  Hazırda  Azərbaycan 

xalqının  dilində  işlənən  ata-ana  balanın  kiçik  allahıdır,  ataya  ibadət Allaha 



ibadətdir [66.  S.  315] kimi onlarla ifadələr var ki,  əcdadın tanrılaşdırılması fikri 

ilə tam üst-üstə düşür. Həm də bu ifadələr islam düşüncəsinə yad olduğuna görə, 

onların dildə yaşamasına ciddi yanaşmaq lazımdır.  Görünür, digər ifadələr kimi, 

bunlar  da  islamdan  əvvəlki  düşüncənin  məhsulu  olub,  indi  də  yaşayır. 

V.  Şerbakov  da  doğru  olaraq  insanların  öz  əcdadlarını  tanrılaşdırdıqları  fikrini 

söyləmişdir [67.  S.  13].

Tanrının  türkün  əcdadı  olduğunu  M.  Kaşğari  də  xüsusi  vurğulamışdır: 

«Türk əleyhissalam Nuhun oğlunun adıdır. Bu ad Nuh oğlu Türkün övladlarına 

tanrının verdiyi  addır»  [68.  S.  357].  Burada Türk adı  həm  antroponim  (Nuhun 

oğlunun  adı),  həm  də  etnonim  (Türkün  övladlanna  tanrının  verdiyi  ad)  kimi 

işlənmişdir. Övlada adı əcdad -  ata, ana verir. Türklərə türk adını tanrı vermişdir. 

Deməli, türk tannnın övladı, tanrı türkün əcdadıdır!



Məqalənin  elmi  yeniliyi  və  tətbiqi  əhəmiyyəti.  Türk  xalqları  ara- 

sında  geniş  yayılmış  Günəş  kultunun  tarixi  kökləri  şumer  epik  mətnləri 

əsasında  araşdırılmışdır.  Şumer  və  türk  epik  düşüncəsində  Günəş  kultu- 

nun  üst-üstə  düşdüyü  üzə  çıxarılmışdır.  Türk  xalqları  arasında  geniş 

yayılmış Günəş kultunun tarixi köklərinin çox qədim olub,  şumer dövrünə 

gedib çıxdığı sübut edilmişdir.

Türk  xalqlarının  mifologiyasını,  etnoqrafiyasını,  onların  şumerlərlə 

qohumluq ilişgilərini öyrənmək işində istifadə oluna bilər.



Ə D Ə B İ Y Y A T

1.  «Oğuz  Kağan»  Dastanı  /  Yayına  Hazırlayan  M.  Ergin.  Ankara, 

1988.

2.  HgereM:  TaTapcKHH  HapogHbrä  ^noc.  Ka3aHt>:  TaT. 



kh

h



3

a

-



bo

2006.



3.  KpaMep C.  H. fflyMepw.  M.,  2009.


4.  ^epeH ^pux. En6.neHCKHe xo^mh.  M.,  1986.

5.  Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı:  Gənclik,  1978.

6.  Bayat Füzuli.  Oğuz  epik  ənənəsi  və  «Oğuz Kağan»  dastanı.  Bakı: 

Sabah,  1993.

7.  Sadıq  İslam.  Şumer  və  türk  folklorunda  əbədi  həyat  ideyasi: 

şumerin  «Həyat  ağacı»  və  Dədə  Qorqudun  «Qaba  Ağacı»,  türk 

folklorunda ağac kultu // Dədə Qorqud.  2010.  M  1.

8.  CəfərovNizami.  Seçilmiş əsərləri:  5  cilddə.  Bakı:  Elm,  2007.  C.  3.

9.  Seyidov M.  Günəş mifi // Elm və həyat.  Bakı,  1983.  N° 2.

10.


 

J

Jbeoea ^.  J .,  OKmnöpbCKan H.  B.,  Caeamee A. M.,  YcManoeaM. 

C.  TpagH^HOHHoe  MHp0B033peHHe  twpkob  M ^ h o h   Chöhph.  He^OBeK. 

OömecTBO.  HoBOCHÖnpcK,  1989.

11.ApmaMonoe  C.  ff.  CopoK  BeKOB  mhpoboh  ^HTepaTypw:  B  4  kh. 

M.:  npocBe^eHHe,  1997.  Kh.  1:  ^HTepaTypa gpeBHero MHpa.

12.A6paM3on  C. M.  ^THorpa^nnecKHe cro^eTbi b  KHprH3ckom ^noce 

«MaHac» // Cob. ^raorp.  1947.  M 2.

13.HroprroH  EooTyp  CTpeMHTe.nbHbiH.  O^

ohxo


:  ^KyTCKHH  Hapog- 

HbiH ^noc //  repoHHecKHH ^noc HapogoB CCCP. M.:  Xygo*.  ^

ht

.,  1975.



14.HroprroH  EooTyp  CTpeMHTe.nbHbiH:  ^KyrcKHH  HapogHHH  ^noc  / 

nep.  B.  fl,ep*aBHHa // repoHnecKHH ^noc HapogoB CCCP.  H.,  1979.

15. 

CeMÖu  Mapam.  Twpkckhh  ^o^bK^op  KaK 

0

CH



0

Ba  ^thmo^o- 

rH3a^HH  T

0

n



0

HHM


0

B  //  «Ortaq  türk  keçmişindən  ortaq  türk  gələcəyinə» 

Uluslararası folklor konfransının materialları.  Bakı,  2004.

16.Namazov  Qara.  Ceyms  Cercvard  batmış  Mu  qitəsi  haqqında  // 

İskit.  2010.

17. 


Yenə  onun.  Böyük uyğur imperiyası  // Tarix və  onun problemləri. 

Bakı,  2009.  N   1-2.

18.Kazımoğlu  Muxtar.  Folklorda  qəhrəmanın  oxşarı  //  Azərbaycan 

şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər.  Bakı,  2009.  N° 28.

19. 

OKnadnuKoe  A.  n .  KoHb  h  3HaMa  Ha  ^eHCKHx  nncaHHax  // 

TropKO^.  c6.  M.; H.:  H^a-bo AH CCCP,  1951.

20. JepuH^  J .  «XypHH  AnTaM»  h  «EpeHceH»  //  Hcc^egoBaHHa  no 

boctohhoh ^H^o^orHH.  M.: HayKa,  1974.

21. AM-XyyHHH:  XaKaccKHH repoHnecKHH ^noc.  H

oboch


6

hpck


,  1997.

22. Jeöedeea M.  K.  ApxaHnecKHH ^noc ^BeHOB.  Hoboch6hpck,  1981.

23. Tapdıq  //  Azərbaycan  folkloru  külliyyatı:  Nağıllar.  Bakı:  Səda, 

2006.  C.  2.

24.Zaman-zaman  içində  //  Türk  xalqlarının  nağılları  /  Tərtib  edib 

Azərbaycan türkcəsinə çevirəni Füzuli Gözəlov.  Bakı:  Yazıçı,  1993.

25. 

KepaM K.  B. Born,  rpo^HH^bi, yneHwe.  M.:  HayKa,  1986.

26.Hoeeopodoea ^rnoHopa.  nyTb  Ha  ropbi  Co^H^a // BoKpyr  CBeTa. 

1988.  N°  11.



27.Xeüepöax  Typ.  ^KcnegH^Hfl «TurpHC» // M hoctb.  1980.  M 7.

28. 


Qoroxov Aleksey.  «Tiqris»in  neçənci  minilliyidir?  // Ədəbiyyat və 

incəsənət.  1981.  N° 51.

29. O

h

  w e.  CKO.rn.KO  THcane^eTHH  «TnrpHcy»?  //  ^ h t.  ra3.  1981.

49.


30. Tağısoy  Nizami.  Türk  xalq  dastanları  qaraçay-balkar  «Nart» 

dastanlarına  bir  nəzər  //  «Ortaq  türk  keçmişindən  ortaq  türk  gələcəyinə» 

Uluslararası folklor konfransın materialları.  Bakı,  2010.  Kitab 6.

31.BanKapo-KapanaeBCKHe  CKa3aHHa  o  HapTax  //  repoHnecKHH  ^noc 

HapogoB CCCP.  M.:  Xygo*.  ^

ht

.,  1975.  T.  1.



32. 

Cypa3aKoe C.  AnTaMcKHH repoHnecKHH ^noc.  M.: HayKa,  1985.

33. Taöwueea  T.  M.  TropKO-MOHro^bCKHe  napa^^e^H  b  HapTCKOM 

^noce  öa^Kap^eB  u  KapanaeB^eB  //  İCANAS.  38:  Uluslararası  Asiya  və 

Kuzey Afrika  çalışmaları konqresi.  Ankara,  2008.  C.  2.

34. AnTaMcKHe  reponnecKHe 

CKa3aHHa:  (CKa3HTe^b  A^eKceH 

Ka^KHH) / nep.  c a^T.  A.  n^HTneHKO.  M.:  CoBpeMeHHHK,  1983.

35. Caeumoe  Myxmap.  no^3HA  HapogHoro  gyxa  //  Ypa.n-EaTbip: 

EamKHpcKHH  HapogHHH  ^noc  /  nep.  c  öamK.  ra3HMa  ffla^HKOBa.  Y$a, 

1981.

36.Hacrnoe ff. M.  HeKOTOpbie 3aMenaHHa  k npoHTeHHro  eHHceHcKHx 



naMATHHKOB  //  nHCbMeHHwe  naM^THHKH  BocTOKa.  1971.  M.:  HayKa, 

1974.


37.HeKnwöoe  C.  fö .  MH^onorna  twpkckhx  h  MOHro^bCKHx 

HapogoB // Tropmn.  cö.  1977. M.:  HayKa,  1981.

38.Eop^oHKoe  M.  H.  ryHHCKO-TropKCKHH  cro^eT  o  npapogHTe^e- 

o^eHe (ÖHKe) // Cob. TropKonorna.  1976.  M 3.

39.üomaHUH  r.  H. EpKe.  Ky^bT CHHa Heöa b CeBepHOH A3hh:  (MaT- 

JH K TWpKO-MOHrO^bCKOH MH^O^OrHH).  TOMCK,  1916.

40.EapmonböB. B.  CoHHHeHHa: B  9 t. M.:  HayKa,  1966.  T.  1.

41.Şükürov 



Ağayar.  Mifologiya.  Bakı:  Elm,  1996.  Kitab 4.

42. 


CumnuH 3.  ^BeHag^aTaa  n^aHeTa / nep.  c  aHra.  ro.  ro^bgöepra. 

M.,  2007.

43. rpuH^ep  n .  A.  fl,peBHeHHgHHCKaa  ^HTepaTypa  //  HcTopna 

boctohhoh .nHTepaTypbi.  M.: HayKa,  1983.  T.  1.

44.A^aHaceeea B.  K.  fflyMepcKaa ^HTepaTypa // TaM *e.

45. 


ÖgelBahaeddin.  Türk Mitolojisi:  2 cildde.  İstanbul,  2001.  C.  1.

46. T^rnop ^. E. nepBOÖHTHaa Ky^bTypa:  B 2 t.  Cnö.,  1896.  T.  1.

47. VnaHoe A. EypaTCKHH reponnecKHH ^noc. YnaH-Yg^,  1963.

48. ^epeH  ^pux.  ^yHHbiH  öor  /  CoKp.  nep.  c  HeM.  E.  fl,.  KaraHCTOBa; 

npegnc^. A.  A. HeHxapgT. M.: HayKa,  1976.

49. Şaman  əfsanələri  və  söyləmələri  /  Tərcümə  və  tərtib  edənlər  Füzuli 

Gözəlov, Cəlal Məmmədov. Bakı: Yazıçı,  1993.



50. HaHHe,  nepBopogHOMy  cwHy  ^

h

^



h

^

h



  //  ÄHTonorHa  myMepcKOH 

no^3HH / Bcryn. 

ct

., nep., KOMMeHT., cnoB. B. K.Ä^aHacbeBoH. Cnö.,  1997.



51. A^anacbeea  B.  K.  ^e^HHH  öoroB  //  Ä   OTKporo  Teöe  coKpoBeHHoe 

c.n


0

B

0



. M.: Xyg. ^ht.,  1981.

52. SeyidovMirəli.  Qam-şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış. Bakı: 

Gənclik,  1994.

53. rpan  A.  ff.  flpeBHerropKCKaH  KaMeHHaa  ^rnypa  H3  paHoHa MyHry- 

XaHpxaH-Yna // KpaT. cooö^. HH-Ta ^raorp. M.,  1958. T. 30.

54. K



ohohob

  A.  H.  Cnocoöw  h  TepMHHH  onpege^eHHH  CTpaH  CBeTa  y 

TropKCKHx HapogoB // TropKO^. cö.  1974. M.: HayKa,  1978,

55. Eapmonbö B. B. CoHHHeHHH: B 9 t. M.,  1964. T. 4.

56. Eaörnoe  PaxMaH.  npaBga  h  BbiMbice.n  reponnecKoro  ^noca.  EaKy: 

^™ ,  1983.

57. Bacmbeea O. B.  BpeMeHHwe h npocrpaHcrBeHHHe npegcTaB^eHHa b 

«KHHre Moero fl,ega KopKyra»:  (HeöecHbie Te^a) // Cob.  TropKonorna.  1978. 

N° 6.


58. ÖgelBahaeddin. Türk Mitolojisi. Ankara,  1989.

59. Abdulla  Bəhlul.  «Dədə  Qorqud  kitabı»nda  ağ  rəngin  semantik 

simvolikası // «Dədə Qorqud dünyası». Bakı:  Öndər, 2004.

60. Tompee  C.  A.  Eora  // MH^onorna  HapogoB  MHpa:  B  2  t.  M.:  Cob. 

^h^hkh.,  1991. T.  1.

61. ÄHTonorna myMepcKOH no^3HH / Bcryn. 

ct

., nep., KOMMeHT.,  cnoB. B. 



K. Ä^aHacbeBOH. Cnö.,  1997.

62. Cəfərsoylu İlhami. Türk dillərində teonim və etnonimlər. Bakı, 2010.

63. ÖgelBahaeddin Türk Mitolojisi: 2 cildde. Ankara,  1971. C.  1.

64. nomanoe fl.  n .  OxoTHHHbH noBepba h oöpagw y a^TaHcKHx TypKOB 

// Kynbrypa h nHCbMeHHOCTb BocTOKa. EaKy,  1929. Kh.  5.

65. Xanunaeea  HMnepuam.  «C^obo  o  no^Ky  HropeBe»  u  KyMHKCKHH 

reponnecKHH  ^noc  -   B3aHMOB^HaHHe  Kynbryp  //  «Ortaq  türk  keçmişindən 

ortaq  türk  gələcəyinə»  Uluslararası  folklor  konfransının  materialları.  Bakı, 

2007.

66. Azərbaycan folkloru antologiyası: Ağdaş folkloru. Bakı:  Səda, 2006.



67. W,ep6ame BmöuMup. ÄxnaHTbi, öorn u Be^HKaHH. M.: Bene, 2003.

68. Kaşğari  Mahmud.  Divanü  lüğat-it-türk  /  Tərcümə  edən  və  nəşrə 

hazırlayan Ramiz Əskər: 4 cilddə. Bakı:  Ozan, 2006.  C.  1.



H C JA M  C A flb ir

KY^bT C O ^H ^A  B mYMEPCKOM 

H TWPKCKOM ^O ^bK TO PE

P e 

3

 ro 

 

e

O  Ky^bTe  Co^H^a  HanucaHO  MHoro.  OgHaKO  aBTopw  ^

thx

  Hcone- 



goBaHHH  ocTaBH^H  6e3  BHHMaHHa  ero  nepBOHCTOHHHK.  B  gaHHOH  CTaTbe 

Ky^bT  Co^H^a  BnepBwe  ncc^egyeTca  Ha  6a3e  myMepcKHx 

h

 

twpkckhx



 

^nnnecKHx  npoH3BegeHHH.  npoBegeHHbie  napa^^e^H  n03B0.nH.nH 

bh



ABHTb  B  myMepCKOM  H  TropKCKOM  ^O^bK^Ope  CXOgHbie 



mothbh

boc



xoga^ne 


k

  ogHOMy  ^THono^THnecKOMy,  ^THOMH^nnecKOMy,  ^THoreHe- 

THHeCKOMy HCTOHHHKy.

K^roneBwe c^OBa:  myMep,  mmpK,  ^noc,  Kynbm Com^a, JyHa

ISLAM  SADIG

SUN CULT IN THE  SUMERIAN 

AND TURKIC FOLKLORE

S u m m a r y

It  was  a  lot  of written  about  Sun  cult,  but nobody  has  been  touched 

upon  the  primary  sources.  In  this  article  at  fırst  time  Sun  cult  was 

investigated  owing  to  Sumerian  and  Turkic  epic  texts,  was  engaged 

interesting  parallels.  From  these  investigations  result  were  discovered  a 

lot  of alike  motives  coming  from  the  same  ethnopoetical,  ethnomythic, 



ethnogenetic source in the Sumerian and Turkic epic texts.

Key words:  Sumerian,  Turkic,  epic,  text,  Sun cult, Moon

Yüklə 335,52 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə