Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 
118                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 
 
METODİKA 
© A.İ.İsmayılov, X.R.İsmətova, X.İ.Abdullayev, Ərşad Yaşar
 
MULTİSPEKTRAL KOSMİK TƏSVİRLƏRİN EMALI ƏSASINDA ŞORLAŞMIŞ 
TORPAQLARIN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ ÜÇÜN MÜXTƏLİF İNDEKSLƏRİN HESABLANMASI 
A.İ.İsmayılov
1
, X.R.İsmətova
2
, X.İ.Abdullayev
2
, Ərşad Yaşar
2
 
1
AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu, 1073, Bakı, H.Cavid pr. 31, 
2
Milli Aviasiya Akademiyası, 1045, Bakı, Mərdəkan pr.30, 
[e-mail], [e-mail]  
Məqalədə  Kür-Araz  ovalığının  şorlaşmaya  məruz  qalmış  torpaqlarının  Məsafədən  Zondlama 
(MZ) üsulu ilə öyrənilməsi, şorlaşma dərəcəsinin müəyyən edilməsi üçün müxtəlif vegetasiya in-
dekslərinin qurulması və tətbiq edilməsi məsələlərinə baxılmışdır. Şorlaşmış torpaqların öyrənilmə-
sində MZ üsulunun ənənəvi üsullardan bir çox üstünlüklərinin olduğu təsdiqlənmişdir. MZ verilən-
ləri  vasitəsilə  şorlaşmanın  öyrənilməsi  üçün  göstərici  kimi  halofit  bitkilərdən  istifadə  edilmişdir. 
Göstəricilər Landsat-7 peykindən alınmış multispectral təsvirlərin oblastlarının riyazi metodlarla iş-
lənməsi yolu ilə əldə edilmişdir
. 
Giriş.  Dünyanın  ekoloji  problemlərindən  biri 
də  torpaqların  şorlaşmasıdır.  Torpaqların  şorlaş-
ması xüsusilə arid və semiarid ərazilərdə geniş ya-
yılmışdır.  Azərbaycanda  torpaqların  şorlaşması 
xüsusilə Kür-Araz ovalığında daha çox müşahidə 
olunur. 
Son onilliklər ərzində müxtəlif beynəlxalq elmi 
mərkəzlər tərəfindən torpaqların şorlaşmasının öy-
rənilməsi  istiqamətində  tədqiqatlar  və  proqramlar 
yerinə  yetirilmişdir  ki,  bunlardan  biri  də  “Global 
Assessment of Soil Degradation” (Torpaq Deqra-
dasiyasının Qlobal Qiymətləndirilməsi) proqramı-
dır [1]. Bu proqramın məlumatlarına görə, dünyada 
torpaqların 15%-i (2008-ci ilin məlumatı) deqrada-
siya  prosesinə  məruz  qalmışdır.  Beynəlxalq  Tor-
paq  Sorğu  və  İnformasiya  Mərkəzi  -  ISRIC 
(International Soil Reference and Information Cen-
tre) tərəfindən hazırlanmış hesabatlar isə deqrada-
siya  prosesinin  torpaqların  24%-ni  əhatə  etdiyini 
göstərdi.  Torpaqların  vəziyyətinin  qiymətləndiril-
məsi isə peyk şəkillərinin təhlilinə əsaslanırdı.  
Yeri  gəlmişkən,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Bey-
nəlxalq  Torpaqşünaslar  Cəmiyyəti  və  UNESCO-
nun tövsiyələrinə uyğun olaraq 1966-cı ildə yara-
dılmış  bu təşkilata  beynəlxalq ictimaiyyəti  dünya 
torpaq ehtiyatları haqqında məlumatlarla təmin et-
mək mandatı verilmişdir.  
Elmi ədəbiyyatdan məlum olduğu kimi, suvarı-
lan və suvarılmayan torpaqların şorlaşmaya məruz 
qalması prosesini MZ üsulu ilə öyrənmək ideyası 
keçən  əsrin  60-cı  illərində  meydana  gəlmişdir. 
Sonrakı  dövrlərdə  arid,  o  cümlədən  pambıqçılıq 
zonalarının  tədqiqi  əsasında  əldə  olunmuş  ətraflı 
məlumatlar göstərdi ki, kosmik şəkillərdən istifadə 
etməklə  torpaqların  şorlaşma  vəziyyəti  haqqında 
hansı  informasiyanı  əldə  etmək  mümkündür  və 
müxtəlif şorlaşma tipinə malik torpaqların deşifrə 
olunması üçün hansı əlamətlər mövcuddur. Analoji 
tədqiqatların aparılmasında əsas etibarilə Landsat-
7 peykinin orta ayırdetmə qabiliyyətli kosmik təs-
virlərindən istifadə olunurdu. Belə mütərəqqi üsul-
ların  tətbiqi  tədqiqatların  daha  operativ  və  dəqiq 
aparılmasına təkan  vermiş oldu.  Lakin  bu  sahədə 
aparılan tədqiqatlara və mübarizə tədbirlərinə bax-
mayaraq, şorlaşmış torpaqların sahəsi artmaqda da-
vam edır [2].  
Tədqiqat  metodu.  Şorlaşma  dinamiki  proses 
olduğundan  şorlaşmış  torpaqların  aşkar  edilməsi, 
monitorinqi və xəritələşdirilməsi olduqca çətin mə-
sələdir. Ənənəvi üsullarla bu işlərin yerinə yetiril-
məsi böyük vaxt və maliyyə itkisi ilə şərtlənir. MZ 
verilənləri və Coğrafi İnformasiya Sistemlərindən 
(CİS) istifadə etməklə şoran torpaqların konturları-
nın müəyyənləşdirilməsinin isə daha effektiv tədqi-
qat olduğu şübhə doğurmur. Belə tədqiqat əsasən 
müxtəlif rəqəmsal  təsvirlərin  emalı  və  riyazi  me-
todlardan  istifadə  etməklə  şorlaşmamış  sahələri 
şorlaşmış  sahələrdən  ayırmaq  istiqamətində  daha 
səmərəlidir.  Məlum  olduğu  kimi,  bitki  örtüyünün 
xarakterik xüsusiyyətlərini spektrin görünən və ya-
xın  infraqırmızı  (YİQ)  spektrində  onun  spektral 
əksetmə  xüsusiyyətləri  müəyyənləşdirir.  Bitki  ör-
tüyü  strukturunun  və  durumunun  onun  spektral 
əksetmə  xüsusiyyətlərindən  asılılığını  bilməklə, 
müxtəlif bitkilərin kosmik informasiyalar əsasında 
bir-birindən seçilməsi və digər mühüm göstəricilə-
rinin təyin edilməsi imkanı əldə edilir. 
Spektral  əksetmə  xüsusiyyətləri  əsasında  bitki 
örtüyünün  parametrlərinin  qiymətləndirilməsində 
vegetasiya indeksləri mühüm rol oynayır. Vegeta-
siya  indeksi  dedikdə,  bitkinin  vegetasiya  dövrün-
dən və digər amillərdən (torpaq örtüyündən, mete-
oroloji şəraitdən) asılı olaraq müxtəlif dalğa uzun-
luqlarında  spektral  əksetmə  əmsalları  arasındakı 

---

Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 
 
                    AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 
 119 
 
əlaqə başa düşülür. Hal-hazırda 160-a yaxın vege-
tasiya  indeksi  mövcuddur.  Onlar  təcrübi  olaraq 
(empirik) müəyyənləşdirilir. Burada əsas amil kimi 
bitki  örtüyü  və  torpağın  spektral  xarakteristikala-
rının məlum xüsusiyyətlərindən istifadə olunur. Bu 
indekslərin xarakteristikaları spektrin müxtəlif dia-
pazonlarını  əhatə  etməklə  yanaşı,  torpağın  və  at-
mosferin  təsir  xüsusiyyətlərini  də  nəzərə  alır  [3]. 
Ümumiyyətlə,  şorlaşma  dərəcəsinin  öyrənilməsi 
üçün  NDVI  (Normalized  Differential  Vegetation 
Index  -  Normal  Diferensial  Vegetasiya  İndeksi), 
SAVI (Soil Adjusted Vegetation Index - Torpağın 
Verilmiş Vegetasiya İndeksi) və SI (Salinity Index 
– Şorluq İndeksi), NDSI (Normalized Differential 
Salinity Index - Normal Diferensial Şorluq İndek-
si), BI (Brightness Index - Parlaqlıq İndeksi) kimi 
müxtəlif indekslərdən MZ və CİS-də geniş istifadə 
edilir [4]. 
Şorlaşmaya  məruz  qalmış  torpaqların  monito-
rinqi və xəritələşdirilməsi üçün peyk təsvirlərindən 
istifadə olunması, xüsusilə də multispektral sensor-
larla geniş tədqiqatlar son onilliklərdə geniş həyata 
keçirilir.  Bu  tədqiqatlar  əsasən  Landsat Thematic 
Mapper (TM), Landsat Multispectral Scanner Sys-
tem  (MSS),  Landsat  Enhanced  Thematic  Mapper 
Plus (ETM+), SPOT, Advanced Spaceborne Ther-
mal  Emission  and  Reflection  Radiometer  (Terra-
ASTER),  Linear  Imaging  Self  Scanning  Sensor 
(LISS-III)  və  IKONOS  vasitəsilə  aparılır  [5].  İlk 
dəfə  bu  tədqiqat  ABŞ-da  DTA  (Decision-Tree 
Analysis)  adı  altında  aparıldı  və  bu  tədqiqatla 
Landsat TM təsvirlərinin inteqrasiyası əsasında şo-
ranlaşmış torpaqların xəritəsi hazırlandı [6]. 
Şorlaşmaya məruz qalmış torpaqların peyk təs-
virləri əsasında xəritələşdirilməsi və proqnozlaşdı-
rılmasında  göstərici  kimi  vegetasiya  indekslərin-
dən istifadə edilməsi halofit bitkilərə əsaslanır. Ha-
lofit bitkilər şoran torpaqlarda təbii olaraq bitir və 
yüksək şorlaşma dərəcəsinə malik torpaqlara adap-
tasiya  oluna  bilir.  Buna  görə  də  bir  çox  tədqiqat-
çılar  şorlaşmış  torpaqların  xəritələşdirilməsi  və 
planlaşdırılması üçün müxtəlif spektral vegetasiya 
indekslərindən istifadə edirlər [7].  
Məsələnin həlli üsulları. Tədqiqat ərazisi Kür-
Araz  ovalığının  (47

11

28

ş.u.;  40

39

38

şm.en), 
(47

11

28

ş.u.;  39

59

50

şm.en),  (48

07

38

ş.u.; 
40

39

38

şm.en) 
və 
(48

07

38

ş.u.; 
39

59

50

şm.en)  coğrafi  koordinatları  arasındakı 
ərazisini əhatə edir. Ərazi Ucar və Zərdab rayon-
larını, Ağdaş, Bərdə, Ağcabədi, İmişli və Kürdəmir 
rayonlarının  bir  hissəsini  əhatə  edir.  Ərazinin 
Landsat-7 tərəfindən çəkilmiş multispektral təsviri 
açıq 
internet 
resurslarından 
(http://earthexplorer.usgs.gov) əldə edilmişdir. Əl-
də  edilmiş  kosmik  şəkil  emal  edilməzdən  əvvəl 
georeferensiya  edilmişdir.  Tədqiqat  ərazisi  UTM 
koordinat  sistemində  UTM  38N  zonasına  geore-
ferensiya  edilmişdir  (ərazinin  90%-i  UTM  38N, 
10%-i isə UTM 39N zonasında yerləşir). 
Landsat-7 ETM+ təsvirləri 7 spektrdən ibarətdir 
(cədvəl 1). Şorlaşmış torpaqların öyrənilməsi üçün 
3-cü (qırmızı) və 4-cü (yaxın infraqırmızı) oblast-
lardan istifadə edilmişdir. 
Bu oblastlardan istifadə edərək tədqiqat ərazisi-
nin NDVI, SAVI, EVI, NDSI, RVI və BI vegetasi-
ya  indeksləri  qurulmuşdur.  Bu  indekslər  arasında 
NDVI ən çox istifadə olunmalıdır. 
NDVI (Normalized Differential Vegetation In-
dex).  Canlı  yaşıl  bitkilər  fotosintez  prosesində 
enerji  mənbəyi  kimi  istifadə  etdikləri  fotosintetik 
aktiv  radiasiya  (FAR)  spektral  diapazonda  Günəş 
şüalarını udur. Yarpaq hüceyrələrində infraqırmızı 
(İQ) spektral oblastda Günəş radiasiyasını səpələ-
yir, Günəş radiasiyasının 700 nm-dən böyük dalğa-
sında fotonda bu enerji səviyyəsində üzvi molekul 
sintez  edə  bilmir.  Çünki  bu  dalğa  uzunluğunda 
güclü  udulma  bitki  toxumalarının  zədələnməsinə 
gətirib  çıxara  bilər.  Beləliklə,  canlı  yaşıl  kütlə 
FAR-da qara, YİQ oblastda da parlaq görünür. Ək-
sinə olaraq, bulud və qar qırmızı oblastda olduqca 
parlaq,  YİQ  oblastda  isə  tamamilə  qara  görünür. 
Bitki yarpaqlarının yaşıl piqmenti (xlorofil) uzun-
luğu 400-700 nm olan (görünən diapazon) dalğala-
rı fotosintez üçün udur. Digər tərəfdən, yarpaqların 
hüceyrə  strukturu  uzunluğu  700-1100  nm  olan 
(YİQ diapazon) dalğaları əks etdirir.  
Cədvəl 1 
Landsat-7 ETM+ təsvirlərinin parametrləri 
 
 
 
 
 
 
 
 
Oblastlar 
Dalğa uzunluğu (mkm) 
Ayırdetmə qabiliyyəti (m) 
Band 1 
0.45-0.52 
30 
Band 2 
0.52-0.60 
30 
Band 3 
0.63-0.69 
30 
Band 4 
0.77-0.90 
30 
Band 5 
1.55-1.75 
30 
Band 6 
10.40-12.50 
60 * (30) 
Band 7 
2.09-2.35 
30 

---