Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
19
professor Herbert Saymonun (1969-cu ildə onun «Qeyri-təbii olanlar haqqında elmlər» kitabı, 1972-ci ildə isə «İnsanlar problemləri necə həll edirlər» adlı fundamental tədqiqatı (A.Nyubellə birlikdə) işıq üzü görmüşdür) rəyinə görə, müxtəlif alternativləri müqayisə etməyə imkan verəcək hərtərəfli faydalılıq funksiyası ola bilməz [93]. Ənənəvi neoklassik mikroiqtisadiyyatın subyekti, optimuma nail olmaq üçün nəzərə alınması vacib olan ətraf mühitdəki istənilən, hətta ən kiçik dəyişikliyə adekvat reaksiya verməlidir. Real insanlar isə, qeyri-müəyyənlik şəraitində maksimum etibarlı şəkildə istiqamətlənmək üçün hazır davranış qaydaları toplusuna malik olurlar. Asanlıqla anlamaq olar ki, burada söhbət H.Saymona görə qənaətbəxş variantın seçilməsindən gedir. Bu qaydalar toplusu məhdud olduğundan, optimallaşdırılmış modelin təyin etdiyi fasiləsiz sıçrayışlara nibətən, bu yolun ardıcılları olan insanların qeyri - müəyyənlik şəraitində davranışını qabaqcadan söyləmək daha asandır. Mikrosəviyyədə firmanın davranışının tədqiqi ilə məşğul olan Karnegi – Mellon məktəbindən fərqli olaraq Miçiqan davranış tədqiqatları məktəbi öz diqqətini əsasən istehlakçıların makrosəviyyədə davranışına yönləndirmişdi [77, 93]. Onun nəzəri konsepsiyaları bu sahənin banisi olan macar mənşəli Amerika iqtisadçısı U.Katonanın əsərlərində yer almışdır. U.Katona bütün istehlak xərclərini və əmanətlərini məcburi olana (müqaviləli) və qeyri-məcburi olana (diskresion) bölür. Əsas nəzəri maraq doğuran, satın alınmaların (buraya, əsasən, uzunmüddətli istifadə üçün olan malların alınması aiddir) və əmanətlərin diskresion növləridir. Bunlara aid qərarlar nisbətən nadir hallarda qəbul edilir və buna yalnız obyektiv amillər (gəlir, istehlak krediti üzrə faiz) deyil, həmçinin U.Katonanın istehlaka və əmanətə (obyektiv iqtisadi amillərin hər cür təsirinin yalnız onların vasitəsilə həyata keçirildiyini nəzər alaraq) aralıq (intermediate) adlandırdığı psixoloji dəyişikliklər məcmusu da təsir göstərir. Bu dəyişənlərə insanın obyektiv alıcılıq qabiliyyətinin real alıcıya keçməsi üçün bütün lazım olanlar - rəylər, ümidlər, iddialar və əhval-ruhiyyə aiddir. Burada U.Katona və onun ardıcılları, başlıca olaraq, makroiqtisadi prosesləri izah etməyə çalışırlar [74, 93]. Buna görə də, aralıq psixoloji dəyişənlərin vəziyyətini
20
Miçiqan məktəbi kütləvi sorğular vasitəsilə ölçür ki, bunun da nəticəsində «İstehlak əhval-ruhiyyəsi indeksi» meydana çıxır. İstehlakın ənənəvi makroiqtisadi nəzəriyyəsində (Keynsdən başlayaraq) aralıq dəyişənlər nəzərə alınmır və istehlak xərcləri bilavasitə gəlirin, həmçinin faiz dərəcələrinin və digər «obyektiv» dəyişənlərin funksiyası kimi nəzərdən keçirilir. Katona bu növ məntiqi, hər şeydən əvvəl, ona görə yolverilməz hesab edir ki, aralıq dəyişənlərə, yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi (müharibələr, seçilmək) amillər təsir göstərir. Bundan əlavə vacibi budur ki, yalnız daxili dəyişənlərlə ölçülən insanın daxili vəziyyətindən onun bu və ya digər xarici amilə necə qiymət verəcəyi asılıdır. Optimizmin və pessimizmin kütləvi dalğası, sanki istehlakçıları şüurlu hesablamalara zidd olaraq hərəkət etməyə sövq edir. Nəticədə, mallara istehlak xərclərinin özünü aydın büruzə verən dövri dəyişmələri yaranır. [33, 47, 80]. Məcmu istehlakçı olan əhalinin müxtəlif təbəqələrinin tələbi ümumi istehlak tələbinin hissələri kimi çıxış edir. Bu sahədə işin sürətlə gedə bilməsinin mühüm şərtlərindən biri alıcıların rəy və arzularını müntəzəm surətdə nəzərə almaq əsasında malların çeşidini və keyfiyyətini təkmilləşdirməkdən ibarətdir. Təəssüf ki, bu haqda çox danışılsa da, o hələ də lazımi dərəcədə reallaşdırılıb həyata keçirilmir. Bu işi qaydaya salmaq üçün hər il əhalinin müxtəlif alıcı qrupları üzrə rəy sorğuları həyata keçirilir ki, bunun da əsasında əmtəə istehsalının həcmi, çeşidi və keyfiyyəti barədə məlumatlar əldə edilir. Bu cür məqsədyönlü sorğuların keçirilməsi, istehsalı istehlakçıların tələbi əsasında qurmağa və beləliklə də, istehlak bazarını tam səmərəliləşdirməyə geniş imkanlar yaradır [93]. Müasir iqtisadi baxışlardan biri də qlobalist iqtisadi təfəkkürlə səciyyələnir. Qlobal inkişaf xüsusiyyətlərinin sosial-iqtisadi mahiyyəti vacib formada insan amili ilə sıx şəkildə əlaqədardır. Bu baxımdan istehlak bazarının formalaşması və inkişafında ictimai-sosial rifah amilləri və qlobal iqtisadi amillər son dərəcə aktualdır. 21
FƏSĠL 2. MÜASĠR ġƏRAĠTDƏ ĠSTEHLAK BAZARINDAKI DĠNAMĠK PROSESLƏRĠN TƏHLĠLĠ 2.1. İstehlak bazarının formalaşması və inkişafı məsələləri Ötən əsrin sonlarından başlayaraq cəmiyyətimizdə həyata keçirilən, baş tutan radikal yönümlü dəyişikliklər siyasi və iqtisadi sistemin köklü şəkildə liberallaşdırılması ilə nəticələnmişdir. Keçmiş SSRİ-də və Şərqi Avropada sosialist düşərgəsinin dağılması planlı təsərrüfatçılıq sisteminin də ləğvinə gətirib çıxarmışdır. Bu fonda transformasiya yönümlü dəyişikliklər cəmiyyətin ictimai - siyasi və sosial - iqtisadi həyatının bütün sahələrində olduğu kimi, istehlak bazarına da öz təsirini göstərmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, transformasiya yönümlü dəyişikliklərin ilkin mərhələsində uzun müddət qərarlaşmış iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi, təminatlı dövlət sifarişinin liberallaşdırılması istehsal həcminin də kəskin şəkildə azalmasına gətirib çıxarmışdır. Bu azalma özünü, xüsusilə istehlak məhsullarının istehsalı sektorunda kəskin şəkildə büruzə vermişdir. Bazarda istehlak məhsullarına olan tələbin ödənilməməsi əmtəə qıtlığı fonunda istehlak məhsullarının qiymətlərinin sürətli artımına səbəb olmuşdur. Bütün bunlar isə, öz növbəsində 1994-1995-ci illərdə iqtisadiyyatda hiperinflyasiya dalğasının yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Bazar münasibətlərinin formalaşmasının ilkin mərhələsində istehlak bazarına və istehsal vasitələri bazarına, eləcə də bazar infrastrukturlarının inkişaf etdirilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilməsi vacibdir. Təhlil göstərir ki, dərinləşən qloballaşma şəraitində istehlak bazarının inkişafı bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqəyə və təsirə malik olan elementlərin məcmusunu özündə əks etdirməklə, kompleks sistem kimi fəaliyyət göstərir. Bazarın ən mühüm mexanizmini təşkil edən tələb və təklif, iqtisadiyyatda tənzimləyici funksiyalar yerinə yetirir ki, bu da son nəticədə istehsalın iqtisadi səmərəliliyinə öz təsirini göstərir. Xüsusilə istehlak bazarının funksiyalarının genişlənməsi, son nəticədə gündəlik tələbat məhsulları üzrə əmtəə dövriyyəsinin həcminin artmasını şərtləndirir. Bu baxımdan istehlak bazarı iqtisadiyyatın bütün sahələrində, o cümlədən kənd təsərrüfatı və emal sənayesində geniş təkrar istehsalın ayrılmaz tərkib hissəsi kimi çıxış edir və bu sferada iqtisadi münasibətləri tənzimləyir
Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|