Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
25
aktuallığını izah edərkən ilk növbədə, onun sosial-iqtisadi mahiyyətini, funksional təyinatını və təsnifat əlamətlərini araşdırmaq son dərəcə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi ədəbiyyatlarda əmtəə-xidmətlər bazarı kimi də adlandırılan istehlak bazarında əhaliyə gündəlik tələbat məhsulları təklif edilir.Daha sonra bu tələb ödənilərək,reallaşdırılaraq istehlakçının(yaxud alıcının) mülkiyyətinə keçir. Alqı satqı prosesində vacib əhəmiyyətə malik gündəlik tələbat məhsullarının satışı istehsalçıları da stimullaşdırır. Bu isə nəticə olaraq konkret növ əmtəə-xidmətlərin istehsalının artımına və bu istehsalın optimallaşdırılmasına gətirib çıxarır. Təbii ki, istehlak bazarında alıcılar tərəfindən alınmayan məhsullar da az deyil. Belə olan halda onların istehsalı müəyyən zaman kəsiyində azalır yaxud dayanır. İstənilən halda bu və ya digər gündəlik tələbat məhsulu istehsal edərək (təklifin bərpası) istehlakçıların tələbatlarını ödəmək bazarın əsas qanunauyğunluqlarındandır və bu da biznes strukturlarının gəlir əldə etməsinə əlverişli şərait yaradır. İstehlak bazarlarının özünəməxsus cəhətlərindən biri də odur ki, bu bazarlar bir qayda olaraq sosial-iqtisadi böhranların təsirinə daha tez məruz qalır. Bazar iqtisadiyyatında istehsal və təklif olunan əmtəə,xidmətlərin hamısını satmaq vəziyyəti mövcud deyil.
Deməli, istehsal olunmuş məhsulları satmaq üçün
alıcılar(istehlakçılar) stimullaşdırılmalıdır. Adətən alıcıların stimullaşdırılması aşağıdakı formalarda realizasiya olunur:
məhsulun keyfiyyətinin yüksək olması;
məhsulun satışını reallaşdırarkən müxtəlif güzəştlərin tətbiqi;
alıcıların şüuruna təsir etmək məqsədilə intensiv reklam fəaliyyətinin həyata keçirilməsi və marketinq işinin təkmilləşdiriıməsi.
Sonuncu müddəa istehsalçı müəssisələrinə,təklifi reallaşdıran iqtisadi suyektlərə xeyli vəsait hesabına başa gələ bilər. Belə olan halda bazarda biznes öz üzərinə qismən də olsa müəyyən risklər alır. Təhlillər göstərir ki, regionlarda əmtəə-xidmət bazarlarının fəaliyyətinin genişlənməsi artıq istehsalçıları və istehlakçıları da bu sistemin mühüm tərkib 26
elementlərinə çevirir. Hətta inkişafın müxtəlif mərhələlərində bu və ya digər əmtəənin mövcud satış probleminin həll edilməsi məqsədilə istehsalçılar arasında bazar əlaqələri formalaşaraq inkişaf edir. Vurğulamaq lazımdır ki, istehlak bazarının formalaşması və inkişafının əsasını ictimai əmək bölgüsü təşkil edir. İctimai əmək bölgüsünün və eləcə də cəmiyyətdə məhsuldar qüvvələrin və istehsal münasibətlərinin inkişafı istehlak bazarının da genişlənməsinə, təkmilləşməsinə öz təsirini göstərir. İstehlak bazarının formalaşması və inkişafı bir neçə mərhələdən keçir.Birinci mərhələdə istehlak bazarının formalaşması, inkişafı gündəlik tələbat məhsullarının mübadiləsi ilə yaranmışdır. Təbii ki, bu, ictimai əmək bölgüsünün və istehsal münasibətlərinin nisbətən ibtidai səviyyəsini özündə əks etdirir. Bazarın formalaşması və inkişafının ikinci mərhələsi iqtisadiyyatda əmtəə-pul münasibət- lərinin formalaşması ilə əlaqədardır. Bu mərhələdə ictimai əmək bölgüsü dərinləşməklə məhsulların mübadiləsinin ümumi ekvivalent rolunu oyanayan pul vahidləri yaranmışdır.İstehlak bazarının formalaşmasının III mərhələsi kapitalizmin formalaşması və liberal yönümlü iqtisadiyyatın əhatə dairəsinin genişlənməsi ilə sıx bağlıdır. Bu mərhələdə azad ticarət istehlak bazarının inkişafının vacib tənzimləyici mexanizmi kimi çıxış etmişdir. İstehlak bazarının inkişafında IV mərhələ dövlətin tənzimləyici mexanizmlərinin genişlənməsi ilə əlaqədardır. Aparılan araşdırmalardan məlum olur ki, istehlak bazarının formalaşması və inkişafı, konkret olaraq iqtisadi sistemin tipindən, xarakterindən asılıdır. Deməyə əsas varki bu zaman istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətin xarakteri istehlak bazarına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bu isə bilavasitə onu göstərir ki, hər bir iqtisadi sistemdə istehlak bazarının yeri və rolu, onun inkişafının qanunauyğunluqları ilk növbədə istehsal münasibətlərinin xarakteri ilə səciyyələnir. Vurğulamaq lazımdır ki, milli iqtisadiyyatda istehlak bazarının yeri və rolu əslində onun funksiyaları ilə xarakterizə olunur. İstehlak bazarının ən mühüm funksiyalarından biri də ÜDM-ın müəyyən hissəsinin bu bazarda reallaşması ilə bağlıdır. Təbiidir ki, istehlak bazarının fəaliyyəti zamanı konkret olaraq gündəlik tələbat məhsullarının istehsalı və tədavülünə sərf edilən xərclər ödənilir və bununla da geniş təkrar istehsalın 27
aparılması üçün əlverişli mühit yaranır. Beləliklə, istehlak bazarı əslində istehsalçı və istehlakçı arasında əlaqələrin formalaşmasında ,inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. İstehlak bazarının iqtisadiyyatda həyata keçirdiyi ən vacib funksiyalarından biri də gündəlik tələbat mallarının istehsalçıdan istehlakçılara çatdırılmasıdır. İstehlakçı pul gəlirlərini məhsulların mübadiləsinə yönəltməklə öz tələbatlarını ödəyir, istehsalçı isə bundan gələcəkdə geniş təkrar istehsalı təmin etmək üçün vəsait əldə edir. Bu prosesin fasiləsizliyinin təmin olunması bazarın inkişafının müasir aspektlərindəndir. Buna görə də bu proses bütün bazar seqmentləri üzrə həyata keçirilməlidir. İstehlak bazarı mübadilə və bölgü funksiyalarını yerinə yetirir ki, bu da geniş təkrar istehsalın mühüm fazası kimi çıxış edir. Bü nöqteyi nəzərdən istehlak bazarının təsnifat əlamətlərini aşağıdakı kimi fərqləndirmək olar:
pul gəlirləri və xərcləri kimi münasibətlər əks olunur;
Əmtəələrin tipi. Bu əlamət çox zaman ərzaq və gündəlik tələbat mallarına olan ehtiyacların təmin olunması ilə sıx bağlıdır;
bazarlar kimi fərqləndirilir. Regional, lokal və milli bazarlar daxili bazarın tərkib hissələridir. Xarici bazarlar isə ölkə sərhədlərdən kənarda fəaliyyət göstərən bazarları özündə birləşdirir;
Proporsionallıq səviyyəsi. Bu təsnifata görə istehlak bazarı balanslaşdırılmış və balanslaşdırılmamış xarakter daşıyır. Balanslaşdırılmış bazarlarda adətən tələb ilə təklif arasındakı müvazinət, azad(təkmil) rəqabət mühiti vacib rol oynayır. Balanslaşdırılmamış istehlak bazarlarında isə tələb və təklif arasında disproporsiyalar özünü biruzə verir, bir çox hallarda bazarda qıtlıq və bazar infrastrukturu sisteminin səmərəli fəaliyyət göstərməməsi baş verə bilir. İstehlak bazarı bir qayda olaraq iqtisadi, sosial, demoqrafik, təşkilati və hüquqi aspektləri özündə əks etdirir. İstehlak bazarının iqtisadi aspektləri daha çox dövlətin iqtisadi siyasətindən bilavasitə asılı olmaqla, istehsalın və təklifin səviyyəsinə təsir edən amilləri özündə birləşdirir. Bu zaman xarici iqtisadi əlaqələrin xarakteri, eləcə
Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|