Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи
FƏSĠL 1. ĠSTEHLAK BAZARI - IQTISADI KATEQORIYA KIMI
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İstehlak bazarı iqtisadi kateqoriyasının mahiyyəti və məzmunu
- Bazar
7
1.1. İstehlak bazarı iqtisadi kateqoriyasının mahiyyəti və məzmunu İlk növbədə qeyd etmək istərdim ki, «İstehlak bazarı» iqtisadi kateqoriyasının mahiyyətinin düzgün formada anlaşılması,təhlili və tədqiqi onu təşkil edən «istehlak» və «bazar» iqtisadi kateqoriyalarının daha dəqiq başa düşülməsindən və ətraflı tədqiqindən çox asılıdır. Bu nöqteyi nəzərdən iqtisadi nəzəriyyə sahəsindəki mütəxəssislərin «bazar» iqtisadi kateqoriyasını şərh edərkən aşağıdakı cəhətləri vurğulamaları xüsusi maraq doğurur.
ilə satıcının iqtisadi münasibətlərini əhatə edən görüş sferasını təmin edir. Vaxtilə məşhur alman alimi K.Marks artan tələbatla onun ödənilməsi şərtləri arasında əlaqə və asılılıqdan bəhs edərkən yazırdı: “Vəhşi insan tələbatını ödəmək, öz həyatını hifz etmək və təkrar istehsal etmək üçün təbiətlə mübarizə etməli olduğu kimi, mədəni adam da mübarizə etməlidir, bütün ictimai formalar və bütün istehsal üsulları şəraitində mübarizə getməlidir.[24] Məlumdur ki, insanlar yaşamaq, cəmiyyətdə mövqe tutmaq, inkişaf etmək üçün gündəlik olaraq müəyyən həcmdə müxtəlif əmtəə və xidmətlərdən istifadə etməlidir. Belə ki, cəmiyyətdə insanlar tərəfindən bu nemətlərin, xidmətlərin istehlakı daimi və fasiləsiz şəkildə vüsət aldığı kimi bunların yaradılması və istehsalı da daimi şəkildə təmin olunmalıdır. Təlabatların sonsuzluğu, iqtisadi ehtiyatlarım məhdudluğu şəraitində cəmiyyətə lazım olan bütün növ əmtəə və xidmətlərin istehsalının fasiləsiz şəkildə davam etməsi və bərpası təkrar istehsal adlanır. Fiziokratlar iqtisadi məktəbinin banisi Fransua Kene bu kateqoriyanı elmə gətirmiş və «təkrar istehsal-istehsalın fasiləsiz şəkildə təkrar olunması prosesidir» deyə vurğulamışdır. [F.Kene “İqtisadi cədvəl”i] Burada qısaca qeyd etmək istərdim ki, təkrar istehsal əmtəə-xidmətlərin təkrar istehsalı, iş qüvvəsinin təkrar istehsalı, iqtisadi münasibətlərin təkrar istehsalı kimi təhlil edilir. Təkrar istehsal əhatə dairəsindəki fəaliyyətinə əsasən fərdi və ictimai formalarda fərqləndirilir. Fərdi 8 təkrar istehsal - əmtəə və xidmətlərin ayrı-ayri fərdi təsərrüfatlarda, firmalarda, təşkilatlarda təkrar istehsalını, bərpasını nəzərdə tutur. Öz fəaliyyətləri üzrə fərdi təkrar istehsalların məcmusu ictimai təkrar istehsal prosesini yaradır. Əgər fərdi təkrar istehsalda fərdlərin maraqları təmin olunursa, ictimai təkrar istehsalda bütövlükdə ölkənin, cəmiyyətin maraqları təmin olunur. Təkrаr istеhsаlın fаsiləsizliyini təmin еdən vacib elementlər- istеhsаl, bölgü, mübаdilə və istеhlаk hesab olunur. Deməli, cəmiyyətin əldə etdiyi bütün növ əmtəə və xidmətləri təkrar istehsal prosesinin nəticəsi kimi qiymətləndirmək olar. Beləliklə, bazarın normal fəaliyyət mexanizminin təmin olunmasında təkrar istehsal prosesi və onun geniş formada tətbiqi son dərəcə vacibdir. Bu nöqteyi nəzərdən qeyd edə bilərik ki, bazar - ictimai təkrar istehsal prosesində iqtisadi, eyni zamanda əmtəə-pul münasibətlərinin təzahür etdiyi mürəkkəb bir mexanizmdir, sosial iqtisadi kateqoriyadır. [16] Bazar əmək məhsulunun əmtəəyə çevrildiyi, ona görə də bu məhsulun başqasına satılmaqla verildiyi bir yerdir. Bazar təkrar istehsalın müəyyən mərhələsini ifadə edir, bunsuz ictimai təkrar istehsal mümkün ola bilməz. Bazar həm də əmtəənin tədavüldə olduğu bir sahədir, buradan kənarlaşan məhsul tədavüldən də kənarlaşmış olur, öz əmtəəliliyini itirir. Burada əmtəə-pul münasibətləri vasitəsilə əmtəələrin alqı - satqı prosesi, yəni əmək məhsullarının mübadiləsi baş verir. [21] Bazar ictimai əmək bölgüsünün öz mahiyyətini, həm də bu iki anlayışın bir-biri ilə ayrılmaz əlaqədə olduğunu təzahür etdirdiyi bir məkandır. İctimai əmək bölgüsü isə, özünü tələb və təklif vasitəsilə təzahür etdirərək, eyni zamanda cəmiyyətdəki sosial cəhətdən olan bölgünü də əks etdirir. Buradan aydın olur ki, tələb və təklif müxtəlif aspektli sosial bölgülərin (əhali qrupları, ixtisaslar, əhali peşə qrupları və s.) olmasını nəzərdə tutur. Bu sosial qruplar cəmiyyətin ümumi gəlirini (öz sosial vəziyyətinə, ictimai istehsaldakı iştirakına və s. uyğun olaraq) öz aralarında bölüşdürür (bu isə maliyyə münasibətlərini əmələ gətirir), öz istehlakı üçün sərf edirlər; istehlakçıların gəlirinə uyğun olaraq ödənilən bu tələbat hissəsi tələb əmələ gətirir ki, bu da bazarı, tələbin formalaşdığı, onun tələbatdan fərqli bir kateqoriya şəkli aldığı, onun təzahür forması 9 olan bir sahə kimi qiymətləndirməyə əsas verir. Burada eyni zamanda, yeni yaranmış və bazara daxil olmuş əmtəə, yeni tələbat və tələb də formalaşır [27, 44, 66]. Qeyd etmək yerinə düşər ki, i qtisadi sistemlərdən ən geniş şəkildə yayılmışı bazar iqtisadiyyatı sistemidir. Bazar bəşəriyyətin ən mühüm və önəmli nailiyyətlərindən biridir. Bazar bəşər cəmiyyəti tarixində böyük ictimai əmək bölgülərinin, əmtəə təsərrüfatının mübadiləsinin meydana gəlməsi ilə üzvi şəkildə bağlıdır.İqtisadi sistemdə bazarın müxtəlif əlamətlərə görə təsniflənləşdirildiyini qeyd edə bilərik. Bazarların iqtisadi təyinatına görə təsnifləşdirilən formalarından biri də
deyilir. Buraya ərzaq və qeyri ərzaq məhsulları, məişət, kommunal, nəqliyyat xidmətləri, mədəniyyət, təhsil, səhiyyə üzrə pullu xidmət bazarları aiddir. Burada qeyd etmək istərdim ki, əmtəə - insanların müəyyən tələbatını ödəyən və satılmaq, mübadilə olunmaq üçün istehsal olunmuş əmək məhsullarıdır. Xidmət - əmtəələr kimi insan tələbatının ödənilməsinə istiqamətlənib,lakin xidmətlər maddi deyil. İstehlak bəs nədir? İstehlak – müxtəlif əmtəə-xidmətlərə insanların istək və ehtiyacını ifadə edir. Qısaca, istehlak-həmin əmtəə və xidmətlərdən istifadə edilməsini özündə əks etdirir. Bütün bu münasibətlər istehlak bazarında baş verir. İstehlak bazarı – bazar təsərrüfatı sisteminin son dərəcə vacib həlqələrindən hesab olunur və o cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinin indikatoru fonunda təlabatların səmərəli,effektiv şəkildə ödənilməsinə istiqamətlənmiş mal və xidmət müraciətinin məkan,ərazi formasıdır. Bazar münasibətlərinin formalaşması üçün istehlak bazarına xüsusi əhəmiyyət vermək lazımdır. İstehlak bazarı bir - biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan elementləri əhatə etməklə, mürəkkəb kompleks bir sistemdir. Onun fəaliyyətinin genişlənməsi, hər şeydən əvvəl, qiymətqoyma sisteminin yenidən qurulması, məhsul dövriyyəsinin tənzimlənməsi və bazar strukturlarının formalaşması ilə xarakterizə olunur.İstehlak bazarı - qeyri-kommersiya xarakterli şəxsi istehlak üçün satın alınan əmtəə və xidmətlərin tədavülü sferasında yaranan iqtisadi münasibətlərin məcmusu hesab olunur. İstehlak bazarının tərkibində ərzaq malları bazarı və qeyri-ərzaq malları bazarı fərqləndirilir.İstehlak bazarı müəyyən iqtisadi münasibətlərin təzahür sferasıdır. Bu münasibətlər əsasən istehlak olunan Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|