Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
20 Deyilənlər bir daha göstərir ki, obyektiv və subyektiv modallıq anlayışları eyni prinsiplər, meyarlar əsasında izah olunmadığı üçün mübahisəlidir. İngilis və Azərbaycan dilinin materialları əsasında apardığımız ilkin araşdırmalar belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, modallığı mahiyyətinə və təbiətinə görə subyektiv hesab etmək olar. Subyektiv modallıq isə öz növbəsində obyektiv reallığın insan təfəkküründə əksinin nəticəsidir. Tədqiqatçıların bir çoxu elə hesab elir ki, ümumiyyətlə, hər bir söyləm üçün subyektiv modallıq mütləqdir. Subyektiv modallıq olmadan söyləm mövcud ola bilməz [154, s-38]. Beləliklə, obyektiv modallıq verilən məlumatın reallığa münasibətinin səciyyəsini ifadə edir. Bundan fərqli olaraq subyektiv modallıq danışanın ifadə etdiyi nitq parçasına, məlumata münasibətini bildirir. Obyektiv-subyektiv modal mənaların nisbəti məsələsinə ayrı-ayrı tədqiqatçıların münasibəti fərqlidir. Obyektiv- subyektiv modal mənaları əlaqəli olub bir-birini tamamlayır. Subyektiv modallıq obyektiv modallığa təsir edib onu mənaca dəyişdirə bilmir, yalnız bu mənanı başqa formada ifadə edir. Modallıq kateqoriyasına insan təfəkküründə öz əksini tapan obyektiv və subyektivliklərin dialektik vəhdəti kimi baxmaq olar. Obyektiv və subyektiv modallıq – vahid tamın müxtəlif tərəfləri kimi səciyyələndirilə bilər. Subyektivin istənilən məlumatı təkcə məlumatdan ibarət olmur, həm də həmin verilmiş məlumata danışanın münasibəti bu və ya digər şəkildə öz əksini tapır. Modallığın iki aspekti – obyektiv və subyektiv modallıq – bir-birini tamamlayaraq bütövlükdə cümlənin ümumi modallıq məzmununu yaradırlar. Hər iki aspekt məna yüklərinə görə eyni- qiymətlidirlər. Modallığı doğuran, modal mənanı təşkil edən vasitələr müxtəlifdir. Tədqiqatçıların bir qrupu sual, nəqli mənalarını, reallıq, qeyri-reallıq, əsaslılıq, şübhə, mübahisə doğurmayan leksik-qrammatik söz qruplarını, ehtimallıq, mümkünlük, zərurilik, arzu və s. məna çalarları yaradan vasiələri modallığa aid edirlər [51, s.163]. 21 Başqa qrup tədqiqatçılar reallığı, mümkünlüyü, zəruriliyi [115, s.94-98], digərləri nəqli, sual və əmr cümlələrini modallığa daxil edirlər [84, s.217-301]. Dilçilikdə qərarlaşmış başqa bir fikrə görə isə hiss və həyəcan ifadə edən sözlər də modal sözlər sayılır. Ş.Balli danışanın verilmiş məlumata istənilən münasibətini modallığa şamil edir [60, s.43-45]. Həmin müddəanı qəbul edənlər kədər, sevinc, təəccüb, qürur, qəzəb, qorxu və s. emosional-ekspressiv səciyyəli ifadələri modallıq yaradan vasitə hesab edirlər. Lakin, emosional-ekspessiv vasitələri heç də bütün dilçi alimlər birmənalı olaraq modallıq kateqoriyasına aid etmirlər. Bu ideyanın tərəfdarları belə hesab edirlər ki, modallıqla emosional-ekspessiv vasitələr arasında heç bir əlaqə yoxdur, onlar bir-birinə bəzi cəhətlərinə görə yaxın olsalar da, müxtəlif semantik-funksional səciyyələrə malikdirlər. Maraqlı problemlərdən biri də modallığın dilin hansı səviyyəsinə aid olması ilə bağlıdır. Tədqiqatçıların əksəriyyəti belə hesab edir ki, modallıq cümlə səviyyəsinə aiddir. Lakin, cümlənin özü də kontekstdə tam izah oluna bilir. Məhz bunu əsas götürərək modallığın çox vaxt cümlə səviyyəsindən daha yuxarı yarusda-mətn səviyyəsində araşdırılması məqsədəuyğun hesab olunur. Əgər indiyə qədər modallıq cümlə səviyyəsində öyrənilirdisə, dilçiliyin inkişafının hazırkı səviyyəsində mətn dilçiliyi sürətlə inkişaf etməyə başlamış, bir çox yeni anlayış və kateqoriyaların daha dərin mənimsənilməsi imkanı yaratmışdır. Modallıq da indi mətn səviyyəsində araşdırıldıqda bir çox yeni məna çalarlarının alınması və izahı reallaşır. Modallıq kateqoriyasının formalaşmasında, modal fonun yaranmasında kommunikativ kontekst elementləri də mühüm rol oynayır. Məlum olduğu kimi, kommunikativ kontesktdə linqvistik ifadə vasitələri ilə yanaşı bir çox ekstralinqvistik vasitələr də iştirak edir ki, bu da modal mənaların reallaşması prosesində mühüm rol oynayır. Beləliklə, modallıq kateqoriyası getdikcə genişlənərək söz səviyyəsindən cümləyə, cümlədən isə kontekstə keçmişdir. 22 Dilçilikdə mübahisə doğuran məsələlərdən biri də modallıqla predikativliyin nisbəti ilə bağlıdır. Tədqiqatçıların bir qrupu modallıqla predikativliyi eyniləşdirir, modallığı cümlənin predikativliyinin müəyyən forması hesab edirlər. Modallığı predikativliyin ifadə forması kimi səciyyələndirənlər də var [140, s.191]. Başqa qrup dilçilər modallığın predikativliklə əlaqəsini inkar etməsələr də, onu predikativliyin əsas ifadə vasitəsi hesab etmirlər. Bu səpkidə olan araşdırmalarda modallıq predikativlikdən daha geniş kateqoriya kimi səciyyələndirilir [52; 161, s.23). Fikrimizcə, modallığı predikativliklə eyniləşdirmək doğru olmazdı. Modallıq predikativliyi əvəz edə bilməz, başqa sözlə, predikativ funksiya daşıya bilməz. Modallıq predikativliyə müxtəlif çalarlar verə bilər, onun məzmununda semantik mənalar yarada bilər, fel şəkillərinə xas cəhətlər əlavə edə bilər. Bu baxımdan modallıq fel şəkilləri ilə də bəzən eyniləşdirilir. V.Panfilov modallığı məntiqi-qrammatik kateqoriya hesab edir və onu sintaksisə aid edir. Bu cəhətdən modallıq fel şəkillərindən fərqləndirilir. Modallıq məntiqi-semantik kateqoriya kimi səciyyələndirilirsə, felin şəkilləri qrammatik-sintaktik hadisədir. V.Panfilova görə qrammatikada predikativliklə xəbərlik üst-üstə düşə bildiyi kimi modallıqla felin şəkilləri uyğun gələ bilər [133, s.174]. Modallıq kateqoriyası real və irreal kimi iki növə ayrılır. Belə heseb olunur ki, reallıq həqiqətə uyğunluq, irreallıq qeyri-müvafiqlikdir [81; 104; 147; 100; 193]. Bu məsələ də obyektiv və subyektiv modallıq kimi olduqca mübahisəlidir. Tədqiqatçıların bəziləri subyektiv modal mənanı real/irreal modallığa qarşı qoyur, onu heç birinə aid etmirlər. Modallığın məntiqi-linqvistik mahiyyəti mürəkkəb olduğu kimi onun ifadə vasitələri də rəngarəngdir. Bəzən modallığın ifadə vasitələrini leksik-qrammatik sahə fonunda izah edirlər [87, s.57-58]. İngilis dilində modallıq felin şəkilləri, ara cümlələr, modal fel+infinitiv konstruksiyaları, modal sözlər və s. ilə ifadə olunur. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|