Азярбайъан милли елмляр академийасы
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
11 - obyektiv və ya subyektiv modallıq; - həqiqi və ya qeyri-həqiqi (yalan) modallıq; - real və ya qeyri-real modallıq; - arzuolunan və ya arzuolunmaz modallıq; - ehtimal olunan və ehtimal olunmaz modallıq; - zəruri və ya qeyri-zəruri modallıq; - vacib və ya qeyri-vacib modallıq; - zaman modallığı. Göstərilənlərdən əlavə, subyektiv modallığın daha bir neçə məna qrupunu göstərmək olar: - əminlik və ya inamsızlıq bildirənlər; - müəyyənlik və ya qeyri-müəyyənlik bildirənlər; - ekspressivlik, gücləndirmə və ya zəiflətmə mənası bildirənlər. Subyektiv modallığın müxtəlifsistemli dillərdə ifadə vasitələri də zəngindir. Belə ki, subyektiv modallıq intonasiya ilə, söz sırası ilə, sintaktik təkrarlarla, intensivlik və sürəklilik bildirən xüsusi konstruksiyalarla, ədat, modal sözlər, ara sözlər və ara cümlələrlə ifadə oluna bilər. Lakin, subyektiv modallıq münasibətlərini doğuran əsas vasitə modal sözlər hesab olunur. Modal sözlər deyilən fikrə münasibət bildirən leksik qrammatik söz qruplarıdır. Onları konkret bir nitq hissəsinə aid etmək mümkün deyil. İsim, sifət, fel və başqa nitq hissələri ilə ifadə olunan nitq hissələri deyilən fikrə müxtəlif aspektlərdən münasibət bildirirlər. Araşdırmalar göstərir ki, əslində ifadə hansı nitq hissəsindən törəmişsə, onu ifadə edir. Deməli, modallaşma burada sonrakı prosesdir. Modallaşmış söz qrupları vaxtilə mənsub olduqları nitq hissələri ilə bütün “qrammatik” münasibətlərini itirir, cümlədə başqa sintaktik ampulada çıxış edirlər. Modal sözlərdə vaxtilə mənsub olduqları nitq hissələrinin qrammatik əla- mətləri daşlaşmış şəkildə qalır. Nitq hissələrinin qrammatik- valentlik xüsusiyyətləri də modallaşma prosesində itirilmiş olur. Dəyişməzlik, qrammatik əlaqə və münasibətlərin formal göstəricilərinə “passiv” münasibət modal sözlərin aparıcı cəhəti hesab olunur. Bunun məntiqi davamı olaraq modal sözlər ayrılıqda cümlə üzvü olmur, bütövlükdə cümləyə və ya onun bir üzvünə aid münasibət bildirir. 12 Cümlədə modal sözlər daha çox intonasiya ilə nəzərə çarpdırılır. Onlar ifadə olunarkən səsin yüksəkliyi, tembri, tonu, ritmi, fasilələrlə dəyişir və bu yolla danışanın deyilən fikrə münasibəti öz əksini tapır. Modal sözlər cümlədə müxtəlif sintaktik funksiyalar yerinə yetirə bilir. - cümlədə ara söz funksiyasında çıxış edir; - söz-cümlə kimi dialoq nitqində işlənir; - mətndə sintaktik bütövlərin sərhədində müstəqil cümlələrin müəyyən tematik mövzu ilə bağlanmasına xidmət edir. Bağlayıcı funksiyasında çıxış edən bu sözlərdə nitqin subyektiv-modal istiqaməti dəyişmiş olur. Beləliklə, modal sözlərin leksik-qrammatik kateqoriya kimi əsas xüsusiyyətləri onların semantikası və subyektiv modal cəhətləri, morfoloci dəyişməzliyi və müəyyən sintaktik funksiyaları ilə müəyyənləşir. Modal sözlər üslubi baxımdan da zəngin xüsusiyyətlərə malikdir. Danışıq dilində, dialoqlarda, şifahi ünsiyyətin başqa növlərində modal sözlər bir çox üslubi funksiyaların yerinə yetirilməsinə xidmət göstərir. Nəzəri dilçilikdə ən çox mübahisə doğuran məsələlərdən biri də modallığın dil səviyyələrində qatlararası sərhədlərini müəyyənləşdirməkdir. Bu məsələyə münasibətdə dilçilər arasında mübahisə doğuran cəhətlər çoxdur. Bəzən modallıq çoxmənalılıqla eyniləşdirilir və ya onun bir növü kimi səciyyələndirilir, bəzən isə məntiqi kateqoriyanın dilçiliyə süni surətdə köçürülməsi kimi başa düşülür. Məlum olduğu kimi məntiqdə modallığı şərtləndirən əsas əlamətlər mühakimənin reallıqla nisbətdə və müqayisədə həqiqiliyi, zəruriliyi və mümkünlüyü kriteriyalarıdır. Lakin, bu sadalanan əlamətlər təbii dillərdə bu və ya digər fikrin təsdiqini sübut edən semantik çalarlar sahəsini tam əhatə etmir. Başqa sözlə sözlərin, hökm və mühakimələrin, cümlə konstruksiyalarının ifadəsi prosesində semantik diapazon daha əhatəli olur. Məntiqi modallıqla linqvistik modallıq arasında prinsipial fərqlər dəqiq müəyyənləşdirilmədiyi üçün çox vaxt bu məsələ də mübahisə və müzakirə mövzusu olur. Məntiq elminin özündə belə modallığın tam məntiqi səciyyəsi verilməmiş, necə deyərlər, məntiq elmi çərçivəsində statusu 13 müəyyənləşdirilməmişdir. Fikrimizcə, modallığın formal- linqvistik sərhədləri məsələsi sırf dilçilik elminin problemidir və dilçilik elmi çərçivəsində təhlil olunmalıdır. Modallığın məntiqi nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanması problemləri ilə əlaqədar yaranmış modal məntiq sahəsində də onun dilçilik aspektləri nəzərə alınmır. Müasir məntiq elmində modallıq nəzəriyyəsinin araşdırıcılarından biri Y.A.Slininin əsərlərində bu problemlərin tədqiqi ilə bağlı maraqlı fikirlərə rast gəlmək mümkündür [145, s.119-147]. Müşahidələr göstərir ki, mətndə birinci cümlə neytral mövqedə və məzmunda olur. Sonrakı mərhələlərdə birdirilən fikrə obyektiv və subyektiv münasibət, fərdin (“Mən”-in) ziddiyyətli fikirləri “qeyri-Mən”lə qarşılaşdırılır. Modallıq kateqoriyası ilkin olaraq ən ümumi şəkildə bu zəmində yaranır və formalaşır. Dərin strukturda təşəkkül tapan modallıqda milli və tipoloci xüsusiyyətlər əks olunmur, daha çox insan dilinin ümumbəşəri, bütün dillər üçün ümumi olan cəhətləri bu kateqoriyada cəmləşir. Sonrakı mərhələdə modallıq qrammatik norma və qanunauyğunluqlardan uzaqlaşır, subyektiv münasibət çalarlarını özündə ehtiva edən xüsusi sintaktik vasitəyə çevrilir. Modallığın formalaşmasında qiymətləndirmə kateqoriyasının da rolu böyükdür. Linqvistik modallıq nəzəriyyəsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən amillərdən biri qiymətləndirmə subyektidir. Qiymətləndirmə subyekti obyektin müxtəlif kombinasiyalarında öz nisbi sabitliyini saxlayır. Müxtəlif situasiyaları əks etdirən mətnlərdə qiymətləndirmə subyektinin, danışan şəxsin sintaktik konstruksiyalar şəklində formalaşan subyektiv mülahizələri modallıq kateqoriyasının əsasını təşkil edir. Praktik müşahidələr göstərir ki, danışanın müəyyən obyektə və ya deyilmiş fikrə münasibəti dəyişməz deyildir. Tarixi inkişaf prosesində, cəmiyyətin, iqtisadi münasibətlərin strukturunda və məzmununda baş verən köklü dəyişikliklərlə əlaqədar danışanın deyilən fikrə münasibəti dəyişə bilər. Yəni, subyektiv qiymətləndirmə və münasibət donuq və əbədi deyil, dialektik inkişafın təsiri ilə müəyyən dəyişikliklərə məruz qalan bir prosesdir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|