0f11aztitul(1-7)

 
61 
 
 
maqnit  Coul-Lens  istiliyi  ayırmadığından  (ifratkeçirici  naqillərdə  istilik  təsiri 
olmur), o, uzun müddət güclü maqnit sahəsi yarada bilir. İfratkeçirici maqnitlərdən 
elementar yüklü zərrəciklərin sürətləndiricilərində, qaynar plazmanı idarə edən qur-
ğularda və s.-də tətbiq olunur.    
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ? 
Qeyd olunan anlayış və müddəaların təriflərini iş vərəqinə yazın: 
“dövrə  hissəsi  üçün  Om  qanunu”,  “gərginlik  düşküsü”,  “metal 
naqilin müqaviməti”, “xüsusi müqavimət”, “ifratkeçiricilik”.
 
Naqillərin xüsusi keçiriciliyini müqayisə edin. 
Məsələ 2. Şəkildə iki naqilin VAX-ı təsvir edil-
mişdir. Buna görə: a) müqaviməti  böyük olan na-
qili təyin edin; b) naqillərin hər birinin müqavi-
mətini hesablayın. 
Nəticənin müzakirəsi: 
  Naqilin  müqavimətinin  fiziki  mexanizmini 
klassik  elektron  nəzəriyyəsi  əsasında  necə  izah 
etmək olar?  
  Hansı  naqilin  xüsusi  keçiriciliyi  daha  böyük-
dür? Niyə? 
Həyatla əlaqələndirin
: 
Penoplast  lövhələri  kəsmək  üçün  kəsici  qurğunu 
müəyyən  tərkibli  məftillə  təchiz  etmək  lazımdır. 
Problemi həll etmək üçün qarşımızda olan iki müx-
təlif  tərkibli  metal  kələfçədən  lazımi  məftili  təyin 
edib ondan müəyyən hissə kəsmək lazımdır. 
 
İxtiyarımızda olan alətlər:  xətkeş,  mikrometr,  om-
metr. 
 Kəsici qurğu üçün hansı tərkibli məftil seçilməlidir?  
 Məftilin tərkibini necə müəyyənləşdirmək olar?
 
U,V 
1
0
2
ARAŞDIRMA 
2
TƏTBİQETMƏ 
 
Özünüzü qiymətləndirin: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
Zəif  orta  yaxşı 
1 
 
=  düsturuna görə söyləmək olarmı ki, elektrik müqavi-
məti dövrə hissəsindəki cərəyan şiddətindən düz, onun ucla-
rındakı gərginlikdən tərs mütənasib asılıdır? Niyə? 
 
 
 
2 
Niyə temperatur azaldıqca metal naqilin xüsusi keçiriciliyi 
artır, onun xüsusi müqaviməti isə azalır? 
 
 
 
3 
Mis məftilin uzunluğu 8 m, kütləsi isə 89 q-dır. Misin sıx-
lığı 
8,9 ∙ 10
⁄
-dir. Məftilin müqaviməti nəyə bəra-
bərdir (misin xüsusi müqaviməti:
1,8 ∙ 10
∙  )? 
 
 
 
  LAYİHƏ

---

62 
 
2.3. ELEKTRİK HƏRƏKƏT QÜVVƏSİ. TAM DÖVRƏ ÜÇÜN OM QANUNU 
 
Naqildən elektrik cərəyanının uzun müddət keçməsi üçün onun 
uclarında  fasiləsiz  olaraq  potensiallar  fərqi  yaradılmalıdır: 
naqilin uclarında fasiləsiz olaraq elektrik yüklərinin toplanması 
təmin edilməlidir. Bu məqsədlə cərəyan mənbəyindən və ya ge-
nerator adlanan qurğudan istifadə olunur. 
  Cərəyan  mənbəyində  elektrik  yüklərinin ayrılması  baş  verir:  müsbət yüklər onun bir 
qütbündə, mənfi yüklər isə digər qütbündə toplanır. 
  İş  prinsipi  kimyəvi  reaksiyaya  əsaslanan  cərəyan  mənbəyi  qalvanik element  adlanır.  O, 
italyan bioloqu Luiсi Qalvaninin şərəfinə adlandırılmışdır: alim heyvanlar üzərində təcrübə 
apararkən əzələ yığılması zamanı elektriklənmə hadisəsini aşkar etmişdir. 
Müasir  quru  qalvanik  element  daxilində  kömür  çubuğu  (2)  olan  sink 
qabından  (1)  ibarətdir.  Kömür  çubuğu  içərisində  manqan  oksidi  ilə 
kömür  qarışığı  olan  kətan  kisəciyində  (3)  yerləşdirilir.  Kisəcik  naşatır 
məhlulu ilə un qarışığından hazırlanmış qatı yapışqanla (4) əhatə edilir. 
Sink  qab  karton  qutu  (5)  içərisinə  qoyulur  və  üstdən  qatran  qatı  ilə 
örtülür.  Elementin  daxilində  gedən  kimyəvi  reaksiyalar  nəticəsində 
kömür çubuq müsbət, sink qab isə mənfi yüklənir. 
Elektrik  dövrəsi  müxtəlif  elementlərdən  ibarət  ola  bilər:  a)  cərəyan 
mənbəyi; b) elektrik işlədicisi (lampa, elektrik zəngi, elektrik qızdırıcısı, 
televizor və s.); c) elektrik açarı; d) elektrik ölçü cihazları (ampermetr, 
voltmetr və s.); e) birləşdirici naqillər.
 
 
► 
Dövrə  hissəsindən  cərəyan  keçəndə  naqildən  müəyyən 
miqdar istilik ayrılır – dövrədə enerji itkisi baş verir. Lakin 
dövrədən  cərəyan  keçməsi  davam  edir.  Bu  o  deməkdir  ki, 
enerjinin  saxlanması  qanununa  görə  enerji  itkisinə  məruz 
qalan dövrəyə fasiləsiz olaraq kənardan enerji verilir.
 
 Bu enerji mənbəyi 
elektrostatik sahə ola 
bilərmi?
 
► 
Televiziya kanallarından birinin “Xəbərlər”ində belə bir mə-
lumat getmişdir: “...Kənd sakininin evində baş verən yanğında 
insan tələfatı olmadı, lakin evin bütün əşyaları yanaraq kül oldu. 
Fövqəladə Hallar Nazirliyinin hesabatında yanğı-
nın səbəbi kimi əldəqayırma elektrik qızdırıcısında 
yaranan qısaqapanma olduğu göstərilmişdir”.
 
 Qısaqapanma nədir? 
 Niyə qısaqapanma 
hadisəsi çox vaxt 
yanğınla nəticələnir? 
 
 
Batareya  dövrədə hansı “vəzifə”ni yerinə yetirir? 
Məsələ 1. Məişətdə istifadə etdiyimiz əksər batareyaların üzərində 
1,5   yazılmışdır.
Nəticənin müzakirəsi: 
 Batareyaların üzərindəki 1,5   nəyi bildirir? 
 Batareya (və ya akkumulyator) dövrədə hansı “vəzifə”ni yerinə yetirir? 
ARAŞDIRMA 
 
1
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 8
  LAYİHƏ

---

 
63 
 
 
Kənar qüvvələr. İki eyni elektrometrin metal sferalarını əksişarəli yüklə elek-
trikləndirib  naqillə  birləşdirək 
(a 
və
  b)
.  Sferalardakı  potensiallar  fərqi  hesabına 
naqildə yaranan elektrik sahəsi onun sərbəst elektronlarını nizamlı hərəkətə gətirir. 
Nəticədə  naqildə  elektrik  cərəyanı  yaranır  və  dərhal  da  kəsilir  –  elektrometrlər 
boşalır. Bu o deməkdir ki, sferalar arasındakı potensiallar fərqi yox olur və elektrik 
sahəsi  naqildə  fasiləsiz  sabit 
elektrik cərəyanı yarada bilmir.  
Cərəyanın uzun müddət möv-
cud  olması  üçün  1  və  2  metal 
sferaları  arasında  potensiallar 
fərqini saxlamaq lazımdır. Bunun 
üçün  xüsusi  qurğulardan  –  cə-
rəyan mənbələrindən istifadə edi-
lir. Əgər elektrostatik sahə naqil-
dəki  sərbəst  elektronları  yalnız 
potensialı az olan hissədən çox olan hissəyə hərəkət etdirirsə, cərəyan mənbəyinin 
vəzifəsi isə bu elektronları yenidən potensialı az olan hissəyə (mənfi yüklü qütbə) 
qaytarmaqdır 
(c)
.  Deməli,  cərəyan  mənbəyində  sərbəst  elektronlar  elektrik  sahəsi 
istiqamətində hərəkət etməlidir. Bu isə o zaman mümkündür ki, cərəyan mənbəyində 
yüklərə elektrostatik təbiətə malik olmayan qüvvələr təsir etsin. 
 Yüklü zərrəciklərə təsir edən və elektrostatik təbiətə malik olmayan bütün qüv-
vələr kənar qüvvələr adlanır. 
 Cərəyan mənbəyi – sərbəst yüklü zərrəciklərə təsir edən kənar qüvvələr yara-
dan qurğudur. 
Kənar qüvvələr  maqnit  təbiətli (Lorens  qüvvəsi), kimyəvi  təbiətli  (qalvanik  ele-
mentdə), istilik təbiətli (termoelementdə), işıq təbiətli (fotoelementdə) və s. ola bilir. 
Qeyd edək ki, dövrədə sabit elektrik cərəyanının olması üçün kənar qüvvələrin 
zəruriliyi enerjinin saxlanması qanununun nəticəsidir. Belə ki, elektrostatik sahə po-
tensiallı sahə olduğundan qapalı elektrik dövrəsi boyunca yüklü zərrəciklərin hərə-
kəti  zamanı  sahənin  gördüyü  iş  sıfıra  bərabərdir. 
Naqildən  elektrik  cərəyanı  keçdikdə  onda  enerji 
itkisi  baş  verir  –  naqildən  Coul–Lens  istiliyi 
ayrılır. Ona görə də dövrədə digər enerji mənbəyi 
olmalıdır ki, onun işi hesabına itirilən enerji bərpa 
edilsin.  Cərəyan  mənbəyindəki  kənar  qüvvələr 
qeyri-potensiallı olmalıdır ki, qapalı dövrədə onla-
rın gördüyü iş sıfırdan fərqli olsun. Kənar qüvvə-
lərin işi hesabına yükdaşıyıcılar cərəyan mənbəyi 
daxilində enerji alır. Odur ki cərəyan mənbəyinin 
qütblərinə naqil birləşdirdikdə sərbəst elektronları 
mənbə  daxilində  kənar  qüvvələr,  naqildə  isə 
elektrostatik qüvvələr hərəkətə gətirir (
d
). 
Elektrik hərəkət qüvvəsi. Bilirsiniz ki, elektrik 
cərəyanı yaradan sahənin sıfırdan fərqli gördüyü iş 
1 
2 
naqil 
(c) 
1 
2 
ə
(d) 
(a) 
(b) 
1 
2
2 
1
  LAYİHƏ

---