T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ kamu yönetiMİ ve siyaset biLİMİ (Sİyaset biLİMİ) anabiLİm dali
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. EMPERYALİSTLER ARASI MÜCADELENİN ALANI: ORTA ASYA
27 2. EMPERYALİSTLER ARASI MÜCADELENİN ALANI: ORTA ASYA Coğrafi sınırları konusunda değişik tanımlamaları yapılmakla birlikte Himalayalar ve Altay Dağları, Hazar Denizi ve Tanrı Dağları arasındaki bölge olarak tanımlanabilecek olan 88 Orta Asya’nın Avrupa kamuoyunun dikkatlerini çekmeye başlaması Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Rusların bölgeyi işgal etmeleri ile olmuştur. Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısının başlarında Orta Asya’da bağımsız hanlıklar varlıklarını sürdürüyorlardı. Bununla birlikte Hive, Buhara ve Kokand Hanlıkları yüzyılın ortalarından itibaren, Rus Çarlığının yoğunlaşmaya başlayan baskısı ile de yüzyüze gelmeye başlamışlardı.. Rus Çarlığı, Ondokuzuncu yüzyılın sömürge yarışından geri kalmış; bu açığını kapatabilmek ve sıcak denizlere inmek amacıyla yayılabileceği alanlar aramaya başlamıştı. Rus Çarlığı’nın genişleyebileceği alanlar, aynı zamanda onlara sıcak denizlere inme olanağı da sunmalıydı. Osmanlı Devleti ve Boğazlar üzerindeki amaçlarını gerçekleştirmesi özellikle İngiltere’nin bu dönemde karşı koyması ile yürürlüğe giremeyince, Çarlık için en kolay yayılma alanlarından birini Orta Asya hanlıkları oluşturmuştur. 89 1850’li yıllarda Orta Asya hanlılarından Kokand’ı ele geçirmeye çalışan Rus Çarlığı, hem Kırım Savaşı, hem de Kafkasya’da süren direniş hareketleri nedeniyle bu isteğini ileri bir tarihe bırakmak zorunda kalmıştır. 90
88 Maria Antonina Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and the Present Day, an Ethnological Inquiry into the Pan-Turanian Problem, and Bibliographical Material relating to the Early Turks and the Present Turks of Central Asia, Oxford, Clarendon Press, 1918, s. 10. 89 Louis E. Frechtling, “ Anglo-Russian Rivalry in Eastern Turkistan, 1863-1881,” Royal Central Asian Journal, Vol.: XXVI, Part: III (July 1939), s.471. 90 Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995, s.66.
28 Kafkasya’daki direnişin kırıldığı 1850’li yılların sonunda Ruslar dikkatlerini Orta Asya üzerinde yoğunlaştırma olanağı buldular. Hanlıklar arası çekişmeler ve çatışmalardan da yararlanarak Orta Asya’yı işgal planlarını uygulamaya geçirmeye başladılar. 1866’da başlayan saldırılar sonucunda 1868 Mayısında Semerkant Rus kuvvetlerinin eline geçti. Aynı yılın Haziran ayında da Buhara Hanlığı’nı Zerobulak Savaşı’nda yenilgiye uğratmayı başardılar. 91 Buhara Hanlığı, Rus himayesini tanımak zorunda kaldı. Bundan beş yıl sonra bu kez Hive Hanlığı Rusların egemenliklerini kabul etti. Hanlıklar içerisinde Kokand, en uzun süreli direnişi göstermekle beraber, sonunda 1875 yılında Rusların tamamen egemenliği altına girdi ve varlığını yitirdi. Ruslar işgal ettikleri bölgeler içerisinde Buhara ve Hive’ye belli bir özerklik tanıdılar. Ruslar bölgenin tam anlamıyla işgalinin tamamlanması için bir yandan çatışmalara devam ederlerken, diğer yandan da bölgedeki denetim mekanizmalarını oluşturmak yoluna gitmişlerdir. 1867 yılında Genel Valilik kurulmuştur. Orta Asya’nın işgalinin tamamlanmasının ardından, belli bir özerklik verilen Buhara ve Hive haricinde bütün işgal toprakları Genel Vali’nin kontrolü altına girdi. Çarlığın bölgenin denetimi konusundaki bir başka çabası da Trans-Hazar demiryolunun yapımının gerçekleştirilmesi olmuştur. Daha 1873’de planlanmaya başlanılan demiryolunun yapımına 1880 yılında başlanmıştır. 92
Aşkabad’a, 1888’de Semerkand’a ulaştı. Bu demiryolu sayesinde Ruslar St.Petersburg’u Semerkand’a bağlamayı başardılar.
91 Jean-Paul Roux, Orta Asya, Tarih ve Uygarlık, çev.: Lale Arslan, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, Şubat 2001, s.407. 92 Demiryolunun yapım süreci ve önemi için bknz.: W.E.Wheeler, “The Control of Land Routes: Russian Railways in Central Asia,” Journal of the Royal Central Asian Society, Vol.: XXI, Part IV (October 1934), s.585-608 ve George Dobson, Russia’s Railway Advance into Central Asia; notes of a journey from St. Petersburg to Samarkand, London, W.H. Allen&Co., 1890, xxii+439 sayfa.
29 Rusların, Orta Asya’yı Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren işgal etmelerinin ardında yatan nedenlerden biri Orta Asya’nın zengin kaynaklarından yararlanmak biçiminde ortaya çıkmıştır. 93 Rus Çarlığı’nın emperyalist amaçlarının bir sonucu olan bu durumun, Orta Asya’nın zenginliklerinden yararlanma amacından öte başka bir hedefi daha vardır ki, bu nedenden dolayı Avrupa’nın dikkatlerini çekmiştir. Bu dönemde bölgenin Genel Valisi General Annenkoff, yayınladığı bir broşüründe Rusların bu ikinci, ama belki de birincisinden çok daha önem verdikleri amaçlarını gözler önüne sermiştir. 94 Annenkoff, demiryolunun yapımı ile Hindistan arasında bağlantı kurmaktan çekinmemiştir. Rusların, güneye, Hindistan’a doğru inmeleri İngilizleri kaygılandırır. 95 Hanlıkların işgalinin, Hindistan’ın anahtarı konumundaki Afganistan’ın işgaline karşı bir ön hazırlık olduğu açıktır. 96 En önemli sömürgesi konumundaki Hindistan’a yönelen bu Rus tehdidi İngiltere’yi de harekete geçirir.
97 Böylelikle de Orta Asya üzerinde, İngilizler ile Ruslar arasında “Büyük Oyun” [Great Game] bütün açıklığıyla oynanmaya başlanır. 98 İngilizlerin başlıca 93 Jean-Paul Roux, Orta Asya, s.408. 94 Annenkoff’un broşürün İngilizce adı The Akhal Tekke and The Roads to India adını taşımaktadır. (W.E.Wheeler, Journal of the Royal Central Asian Society, Vol.: XXI, Part IV ( October 1934), s.588.)
95 İngilizlerin bu kaygısını gösteren o dönem yapılan çalışmalar için Demetrius Charles Boulger, England and Russia in Central Asia, 2 cilt, London, W.H. Allen and Co.,1879. George N. Curzon, Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question, London ve New York, Longmans, Green, and Co., 1889. Arthur Campbell Yate, England and Russia face to face in Asia; travels with the Afghan Boundary
Archibald Ross Colquhoun, Russia against India, the struggle for Asia, 2. baskı, London, Harper, 1901, vii+246 sayfa+harita. Ayrıca Vámbéry de bu duruma dikkati çekmekten kendini alamamıştır. Ármin Vámbéry, The Coming Struggle for India, being an account of encroachments of Russia in Central Asia, and of the difficulties sure to arise therefrom to England, London, Cassell, 1885, viii+214 sayfa. 96 Jean-Paul Roux , Orta Asya, s.408. 97 Hindistan’ın tarih boyunca Orta Asya’dan gelen ordular tarafından işgali dahi gündeme getirilerek, Hindistan’a yönelik Rus tehdidi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu görüşe örnek olmak üzere bknz.:
98 Büyük Oyun teriminin 1820’li yıllarda İran ve Buhara’ya seyahatler gerçekleştiren Yüzbaşı Arthur Connely tarafından ilk kez kullanıldığı tahmin edilmektedir. Terime popülerik kazandıran Rudyard Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|