Sonuncu Fateh indd
Yüklə 12,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
20 S O N U N C U FAT E H təzahür edən problemlər Nadiri tez-tez haldan çı- xarır, onun psixikasına pozucu təsir göstərir. Yazıçı bunları məntiqi ardıcıllıqla təsvir edir, oxucusunu şahənşahın xarakterində əmələ gələn neqativ halla- rı obyektiv qiymətləndirməyə çağırır. Doğrudan da məsələn, Sistan hakiminə məktub göndərən şah on- dan tələb edir ki, əyalətdəki vergiləri tezliklə toplayıb xəzinəyə təhvil versin. Hakim çox müxtəsər bir cavab göndərir ki, indiki halda bu mümkün deyil, çünki xalq «lüt-üryandır». Vəziyyəti olduğu kimi obyektiv əks etdirən bu cavab şahı özündən çıxarır, qəzəbi so- yumadan qasid vasitəsilə Sistana ağlabatmaz dəhşətli bir hökm göndərir: «Ey nadürüst! Sən indi o həddə çatmısan ki, mənim sözümün üstünə söz qoyursan? İndi ki, belə oldu, xəzinəmə 50 min tümən də şəxsən sən özün ödəyəcəksən! Əks təqdirdə dar ağacından asdıracağam!» Göründüyü kimi, bu əmrdə Nadir şaha məxsus müdriklikdən əsər-əlamət yoxdur. Əmrin hər kəlməsi ölüm, fəlakət saçır. Qaradan tünd rəng yoxdur de- yiblər. Belə təhlükə saçan bir əmr alan məmur indi neyləməlidir? Romandakı digər obrazların səciyyəsini açmaq məqamı gələndə adam istər-istəməz onları bir az əvvəl haqqında söhbət açdığı baş qəhrəmanla müqayisə etməli olur. Bu mənada Nadir şah «Sonuncu fateh»- də ki digər obrazların bədii dəyərini müəyyən etmək üçün bir növ mötəbər məhək daşı rolunu oynayır. Onunla ilgili səhifələri oxuduqca dərin təəssüf duy- ğuları yaşadım ki, bir zaman azərbaycanlıların qu- 21 N A D İ R Ş A H Ə F Ş A R rub yaratdıqları, əsrlər boyu inkişaf etdirib möh kəm- ləndirdikləri Səfəvilər dövlətinin başında Nadirin gənc lik çağlarında Şah Təhmasib kimi vecsiz bir adam durmuş, xeyli vaxt, ta Nadir ona layiq olduğu yeri- ni göstərənə qədər dövləti fəlakətlərə sürükləmişdir. Şah Təhmasib əyyaş və içki düşkünüdür. Sərxoşluq- dan başı ayıldığı vaxtlarda da o, normal bir dövlət xa- dimi kimi özünə bəslənən ümidləri doğrultmaq əvə- zinə səltənətin mənafeyinə zidd olan müqavilələrə qol çəkməklə ölkəni uçuruma sürükləyir. O cümlə dən Çar Rusiyası və Osmanlı sultanı ilə bağlanmış bu cür iki müqaviləyə görə on minlərlə azərbaycanlının qanı bahasına, Nadir xanın istedadı, cəfakeşliyi, strateji bilikləri sayəsində azad olunmuş torpaqlar yenidən xaricilərin nəzarətinə keçir. Nadir xanın əmrilə paytaxt İsfahanda sarayın qar- şısındakı böyük meydanda toplanan izdiham, onun iştirakçılarının əhval-ruhiyyəsi, qətiyyəti «Sonuncu fateh»in yadda qalan çox maraqlı epizodlarındandır. Elin gözü tərəzidir, – deyiblər. Sərxoşluqdan atının üstündə düz-əməlli otura bilməyən Şah Təhmasib nadirçilər tərəfindən taxtdan salınır və onun körpə oğlu III Abbas Mirzənin tacqoyma mərasimi olur. Nadir xan varis-qəyyum kimi ölkəni idarə etməyin bütün problemlərini öz üzərinə götürür. Təhmasib hərəmxanası və mühafizəsi ilə paytaxtdan uzaqlaşdı- rılır. Ədib bizi inandırır ki, xarici siyasətdə burnun- dan uzağı görməyən, daxili siyasətdə bir-bi rin-
dən kobud səhvlər buraxan, hakimiyyətin möh- 22 S O N U N C U FAT E H kəmlənməsində əsaslı rol oynamış Nadir xanın haqlı şöhrətinə qısqanan, ona xəyanət edib bir is- lam mücahidinə, bir azərbaycanlıya, onun əxlaqına yaraşmaz hərəkətə yol verən (sərkərdəsinin yaxın günlərdə evinə gətirməyi nəzərdə tutduğu gəlini ilə əylənmək üçün qəfildən at minərək Məşhəddən Qa- rana yola düşən), dövlətçilik təfəkküründən uzaq, dostuna xain bir məişət pozğununun aqibəti məhz bu cür biabırçılıqla qurtarmalı idi... Yazıçı onun simasızlığını yerli-yataqlı təsvir etməklə tərəf- müqabili olan Nadir xanı Nadir şahı oxucusunun gözündə bir daha ücaltmış olur. Nadirin bu sözləri çox yerinə düşərək eks-şah Təhmasibi oxucunun gözündən salır: «Yəni doğrudanmı taxt-tac yiyələri hamısı bunun kimi dəmdəməki olur?» Əla xarakteristikadır! Romanda əlvan obrazlar qalereyası var. Onlar- dan elin-obanın dərdini-odunu yaxşı bilən, gəncləri vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə edən, yeri gəldikcə Nadir xana da ərklə öyüd-nəsihət verən el ağsaqqalı Qədirqulunun, şahın ilk məhəbbəti, sədaqətli, qeyrətli Zöhrənin, Nadirin müdrik və cəsur anasının mübarək adlarını çəkmək vacibdir. «Sonuncu fateh»in strukturunda hərəsi özlüyün- də müstəqil bədii əsərə mövzu və material verən bir sıra ibrətamiz hadisə və əhvalatlar özünə yer almış- dır. Onlardan biri «İlk qələbənin sevinci» bölməsində ibrətamiz dərəcədə mənalı təsvirini tapmışdır. İlk uğurlarından sonra imkan tapan kimi Nadir Buxaraya gedib əsirlikdə ölmüş anasının qəbrini ziyarət edəndə 23 N A D İ R Ş A H Ə F Ş A R üzüörtülü bir qadının qəbrin üstündə dua oxuduğu- nu görür. Bu, buxaralı Qəmbərin qızı Zöhrədir. Sən demə, Zöhrə Nadirə məhəbbət, onun mərhum anası- nın ruhuna hörmət əlaməti olaraq dörd ildir ki, cümə axşamlarında öz «qayınanasının» qəbrini ziyarət edir- miş... Onlar qovuşurlar, Nadir Zöhrə ilə evlənir, oxu- cu da bu izdivacı rəğbətlə qarşılayır. * * *
N.Nərimanovun pyesindən təqribən 35 il son- ra S.Vurğun özünün «ellər atası»na həsr edilmiş bir şeirində Stalini dünyanın İskəndər, Neron, Çingiz xan, Teymurləng, Napoleon kimi fatehləri ilə müqayisə edərək bu misralarla da Nadir şahı, «Sonuncu fateh»in baş qəhrəmanını yada salmışdır: Nadirin qəlbini kin yedi qat-qat, Dilindən qoymadı şöhrət sözünü. Taxtından-tacından qorxan o cəllad Doğma balasının tökdü gözünü. Tarix kitablarında Nadirə güllə atılmasında oğlu vəliəhd Rzaqulu xanın əli, tapşırığı olduğunu göstərənlər də var, onun bu işdən xəbərsiz olduğunu təsdiq edənlər də. Əlbəttə, insanı dünya işığına həsrət qoymaq, özəlliklə də oğlunun gözlərini çıxartdırmaq heç nə ilə müqayisəyə gəlməyən ağır bir cinayətdir. Cəzalanandan sonra Rzaqulunun atasına dediyi yeganə cümlə mənbələrdə yazılanlara görə bu olub ki, «Sən tək mənim gözümü çıxartmadın, bütün səltənəti kor qoydun».
Yüklə 12,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|