Sonuncu Fateh indd
Yüklə 12,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜNDƏRİCAT Birinci kitab
- İkinci kitab
- Üçüncü kitab
669 N A D İ R Ş A H Ə F Ş A R Sui-qəsdin təşkilatçıları Nadir şahın özü ilə gəz- dirdiyi varidatını zəbt edib, sonra hərəmlərinin ça - dırlarına soxuldular, onların üst-başlarındakı, bo yun- boğazlarındakı qiymətli əşyaları aldılar. Son ra Nadir şaha yaxın olan üç nazirin çadır larını ələk-vələk elə- dilər, yalnız Həsənəli bəy Müəy yir ül mə ma likə rəhm edib, digərlərini qəd dar ca sı na qətlə ye tirdilər. Çox çəkmədi ki, Nadir şahın ən çox etibar etdi- yi gözətçilərdən ibarət süvari alayının başçısı, əfqan sərkərdəsi Əhməd xan Əbdal öz dəstəsilə sui-qəsdçi əfşarların üstünə hücum etdi. Düşərgədə olan özbək döyüşçüləri də əfqanlara qoşuldular. Qoçu bəy Əfşar əlinin işarəsilə onları saxladı. Və onunla Əhməd xan Əbdal arasında bir xeyli mübahisə oldu. Lakin bu mübahisə heç bir fayda vermədi, qızılbaşların sayca çox olmasına baxmayaraq, əfqanlar döyüşə-döyüşə Cukinin çadırına soxuldular. Nadir şahın başı kəsilmiş bədənini görəndə, əlləri yanlarına düşdü. Daha bundan sonra yanıb-yaxılmaq faydasız idi. Döyüşə-döyüşə geri çəkilən Əhməd xan Əbdal zabitlərinə: – Qəndəhara dönürük! – deyə əmr etdi. Yolda Nadir şahın düşərgəsinə sarı Pəncabdan gələn xəzinə yüklü karvanın qabağını kəsdilər. Karvanbaşının Nadir şahın ölümündən xəbəri yox idi. Əhməd xan Əbdal xəzinəni ələ keçirib, öz alayı ilə Qəndəhara yollandı... 670 S O N U N C U FAT E H EPİLOQ adir şah Əfşarın həyatına son qoyan həmin dəhşətli gecə belə qəmli və acınacaqlı mən- zərə ilə başa çatdı, amma ölkədə qanlı qır- ğınlar, faciələr bitib-tükənmək bilmədi. Əliqulu xanın göndərdiyi qoşun Kəlat qalasını mü hasirəyə aldı. Nadir şahın ölüm xəbərini eşidən kimi oğlanları Nəsurulla xan, İmamqulu xan, on dörd yaşlı nəvəsi Şahruh Mirzə ata minib, Mərvə sarı getdilər. Amma çox çəkmədi ki, onların üçünü də tutub, Kəlat qalası- na gətirdilər. Əliqulu xanın göstərişi ilə Şahruh Mirzə ana tə- rəfdən Səfəvi sülaləsindən olduğu üçün sağ-sa lamat Məşhəddəki Ərk qalasına aparıldı. Yerdə qalanları, Nadir şahın böyük oğlu Rzaqulu xan başda olmaq la, ailəlikcə Kəlatda qətlə yetirildilər. Südəmər uşaqla- ra, Nadir şahın hamilə arvadlarına belə rəhm olun- madı.
671 N A D İ R Ş A H Ə F Ş A R Nadir şahın nəşi Məşhəd şəhərinə gətirilib, sağlı- ğında öz adına tikdirdiyi Bala-Xiyabandakı sərdabə- də torpağa tapşırıldı. Qızılbaş tayfaları, hətta əfşarlar, az qala, tanrı de- yib, səcdə etdikləri belə bir adamın qətlini çox sakit qarşıladılar. Çünki dildə-ağızda gəzən söhbətlərdə onun insan başlarından düzəltdirdiyi qalalardan bəhs olunurdu. Kəlatda olan ləl-cəvahiratı, milyonlarca nəqd pu lu Məşhədə gətizdirən Əliqulu xan isə, Nadir şahın ölümündən on altı gün sonra Əli şah kimi taxta çıxıb, özünə Adil ləqəbini götürdü. Əli şah öz adına məsciddə xütbə oxutdurub, zərb- xanada sikkə kəsdirdi. Sikkənin üzərinə bu sözlər yazılmışdı: «Allahın əmri ilə Əlinin adına kəsilmiş şahlıq sikkəsi işə düşdü». Və əslində, çökməkdə və dağılmaqda olan böyük səltənətin hər yerində, istər- istəməz, baş vermiş dəyişikliklə barışmalı oldular. Nadir şahın əsas qatillərindən biri Saleh xan Qırx- lı bir müddət sonra aldığı həmin xəncər yarasından öldü. Ancaq onun Kəlat xəzinəsindəki payı uşaqla- rına çatdı. Sui-qəsddə iştirak etmiş Məhəmmədqulu xana Əli şah əvvəllər ehtiram göstərsə də, sonra onu gözdən düşmüş adam kimi Nadir şahın arvadları- nın ixtiyarına verdi. Qadınlar bir göz qırpımında Şahənşahın intiqamını alıb, onu tikə-tikə doğradı- lar. Bundan sonra əsas vaxtını eyş-işrətdə keçirən Əli şah özündən kiçik qardaşı İbrahim xanı (Bu adı ona Nadir şah vermişdi), mərkəzi İsfahan olmaqla, 672 S O N U N C U FAT E H Azərbaycanla İraqa hakim təyin etdi. O, – yəni Əli şah, Nadir şahın xəzinəsini ağılsızcasına dağıtdı, böyük varidatı, yerli-yersiz, istədiyi adamlara pay- ladı.
İstanbuldan dönəndən sonra məşhur «Tarixi-Na- dir» əsərini tamamlayan Mirzə Mehdi şahid olduqla- rını belə dilə gətirirdi: «O, xam gümüşü bişmiş şəl ğəm yerinə, cəvahiratı saxsı və daş yerinə xərc etdi». Əli şahın hakimiyyəti on bir ay sürdü. Qarda- şı İbrahim xan özünü şah elan edəndən sonra onun gözlərini çıxartdırdı. Təbrizdə tam ixtiyar sahibi olan Əmiraslan xan Əfşarla əvvəllər xoş rəftar etdi, onu öz tərəfinə çəkdi, sonra da öldürtdü. Bu zaman Xorasandakı tayfa başçıları şahzadə Şahruh Mirzəni Ərk qalasından çıxarıb, şah elan et- dilər. O həm Nadir şahın, həm də Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin nəvəsi olsa da, əvvəlcə taxt-tac dan imtina etdi. Tə rəf darları İmam Rza tür bə sinin həyətində böyük məclis qurub, and içib, öz aralarında əhd- peyman bağladılar ki, çundan sonra Şahruh Mirzəyə biət edəcəklər 1161-ci il şəvval ayının 9-da 1 Şahruh Mirzə Məşhəddə taxt-tacın varisi kimi şahlığı qəbul etdi.
İki ay sonra İbrahim xan Təbrizdə Şahruh Mirzənin əleyhinə çıxdı və özü şahlıq taxtına oturdu. O da Adil şah ləqəbi götürmüş qardaşı Əliqulu xan kimi dövlət malını hərraca qoyub, istədiyi adamlara payladı, ya- ramaz şəxslərə vəzifə verib irəli çəkdi. 1 2 oktyabr 1748-ci ildə. 673 N A D İ R Ş A H Ə F Ş A R İbrahim xan, Mehdi xan Əfşarı Təbrizdə vali qo- yub, kor qardaşı Əliqulu xanı da götürüb qoşunla Xo- rasana yollandı. Nadir şahın zamanında Məşhəd şəhərində vəqf əmlakının başçısı təyin olunmuş Mir Seyid Mə həm- məd Qumda təmir işləri gördürürdü. Qum sa kin- lərinin köməyi ilə o, şəhərin darvazalarını İbrahim xa- nın üzünə bağladı. Çox çəkmədi ki, Şahruhun adam- ları İbrahim xanın ölüsünü kor qardaşı ilə birlikdə Məşhədə gətirdilər. Kor Əliqulu xanın aqibəti də bir vaxt Nadir şa- hın arvadlarının əlinə keçmiş Məhəmmədqulu xanın aqibəti kimi oldu. Qadınlar ondan Kəlatda qətl etdir- diyi uşaqlarının intiqamını aldılar. Şahruhun göstərişi ilə Əliqulu xanla İbrahim xa- nın oğul övladları gələcəkdə şahlıq iddiası etməsinlər deyə dar ağacından asıldılar. Gənc şahın qəlbini rəh- mə gətirmək üçün keşikçibaşı Səadətqulu xan Qırx- lı, cəlladbaşı Qurbanəli xan, bir də Şahruhun qohu- mu Sə fiqulu xan Qırxlı xahiş-minnət etdilər. Şahruh Kəlat qalasında Əliqulu xanın əmri ilə qardaşlarının, əmisi uşaqlarının körpə boğazına əski basıb boğdur- duğu anları xatırladı. Amma yenə də ürəyi yumşaldı, qərarından daşınanda isə artıq gec idi: onlardan üçü boğulmuşdu, yalnız Həsən mirzə ilə Hüseyn mirzənin bəxti gətirmişdi, onla rı yarımcan halda ipdən xilas etmək mümkün olmuşdu. Çox çəkmədi ki, Xorasan əmirləri birləşib, Şah- ruhu taxtdan saldılar. Bundan sui-istifadə edən düşmənləri onun gözlərini çıxartdırıb, soyuq zindana
674 S O N U N C U FAT E H saldılar. Yerinə Şah Süleyman Səfinin qız nəvəsi Mirzə Davud oğlu Mir Seyid Məhəmməd Sədrini gətirdilər. O 26 yanvar 1749-cu ildə taxta çıxıb, özünü İkinci Sü- leyman şah adlandırdı. Beləcə, bir neçə ay ötüb-keçdi. Günlərin bir günü Şahruhun arvadı – Mirzə xan Sultan Cəlayirin qızı bü- tün cəlayirlər tayfasından olan əmirlərə namə yazıb bildirdi ki, ərinin gözlərinin çıxarılması yalandır. Məşhəd hakimi Yusufəli xan Cəlayir, qardaşı Ba- zal xan başda olmaqla, iki min atlı ilə Süleyman şa- hın sarayının qarşısında dayandı. Yusifəli xan bildirdi ki, şahın fərmanı ilə cəlayirlilərin atlı qoşunu hərbi keçidə hazırdır. Vəkil Əmir Ələm xan Xəzimə Süleyman şahın hü- zuruna gəlib ərz etdi: – Yusifəli xanın bu bəyanatından xəyanət qoxu- su gəlir! Bədbəxtçilikdən bütün əmirlər sizin tap- şırığınızla əmir Mehrab xanın cənazəsinin dəfnilə məşğuldurlar. Atlı dəstəsi Caharbağ darvazasından içəri soxulub, Süleyman şahın mühafizəçilərini darmadağın etdilər. Xeyli təlafatdan sonra Süleyman şahın tərəfdarları silahı yerə qoyub, təslim oldular. Seyid Məhəmmədi taxtdan salıb, gözlərini çıxartdılar. Şahruh yenə taxta çıxdı. Tərəfdarları onun kor ol- duğunu bilsələr də, daha iş-işdən keçmişdi… Nadir şahın ölümündən sonra Azərbaycan xan- lıqlara parçalandı, Azərbaycanda və İranda şahlıq tacı uğrunda çoxlu savaşlar oldu, qanlar töküldü. Taxta çıxan da oldu, taxtdan enən də! Amma olanların heç 675 N A D İ R Ş A H Ə F Ş A R birinin hökmranlığını Nadir şahın hökmranlığı ilə müqayisə etmək olmazdı. Küləklər yüz il, bəlkə də iki yüz il sonra azər- baycanlı şairin qəmli səsini diyarbadiyar ellərə yaya- caqdı: «Dəxi görməz cahan əhli Nadir şah Əfşarı dünya- da...» Nadir şahın Kəlatda hind memarlarına tikdirdi- yi xəzinədə saxladığı zəngin ləl-cəvahirat, qızıl pul- lar ucsuz-bucaqsız səltənəti kimi tezliklə dağıldı. Əfşarlar səltənətinin yerində gələcəkdə İran adlanan bir müsəlman dövləti qaldı. Bir müddətdən sonra başqa bir türk mənşəli sərkərdə – Ağa Məhəmməd şah Qacar, Nadir şahın nəşini Məşhəddəki sərdabədən çıxarıb, Tehrana apar- dı – öz sarayının astanasında basdırdı ki, hər dəfə içəriyə girib çıxanda, ayaqları altında qalıb tapdan- sın… Bununla o, babası Fətəli xan Qacarın intiqamı- nı aldığını düşündü. Amma tale ona da öz əcəli ilə ölməyi nəsib etmədi. Nadir şahın ölümündən əlli il sonra Şərq dünyasında öz qılıncı ilə ad-san qazanmış Ağa Məhəmməd şah Qacarın da həyatına sui-qəsd olundu. Aradan bir neçə qərinə ötüb keçdi… Nadir şah Əfşar əbədi olaraq sevimli Məşhəd şə- hərinə «qayıtdı», bu dəfə tunc atının belində – əzəmətli bir heykəl kimi… İndi Asiyanın sonuncu böyük fatehi bahar gü- nəşinin al şəfəqləri altında bərq vuran həmin əzəmət li hey kəlindən həsrətlə keçmişə – ölkədən-ölkəyə yürüş 676 S O N U N C U FAT E H etdiyi günlərə boylanır... Və qərinələrin o üzündən gələn gur səsi sanki bahar rüzgarlarına qoşulur: «Mən xaqan deyiləm ki, xalqa himayədarlıq edim, Allah deyiləm ki, rəhmli, mərhəmətli olum, peyğəm- bər deyiləm ki, xilas yolunu göstərim... Mən Böyük Qüdrət Sahibinin qəzəbli çağında yaratdığı adi ada- mam ki, sağlığımda olduğu kimi, öləndən sonra da RUHUM özümə saray bildiyim atımın yəhərındə otu- rub, yenə bu günahkar dünyanı gəzib dolaşır...».
677 N A D İ R Ş A H Ə F Ş A R MÜNDƏRİCAT Birinci kitab On söz ........................................................................................5 Proloq ............................................................................... 30 Birinci hissə Sünbüllü tac ............................................................................44 Xəyallar qarşısında .................................................................58 Ana öyüdü ..............................................................................62 Əsirlik ......................................................................................69 Sevgi ilə nifrət arasında .........................................................89 Qaçış .......................................................................................100
İlk qələbənin sevinci ............................................................116 Taledən qaçmaq olmaz ........................................................122 Qara bulud ............................................................................136 Pyotrla görüş .........................................................................144 Böyük birliyə gedən yol ......................................................155 Köhlən kəhər yüyrək olar ...................................................174 Təhmasib Mirzənin məğlub sərdarı ..................................186 Şahın xidmətində .................................................................200 Təhmasibqulu xan Məşhədi azad edir ..............................213 Çuğulluq ................................................................................222
678 S O N U N C U FAT E H İkinci kitab Birinci hissə İslam qalası............................................................................252 Heratın alınması ...................................................................266 Hərəmxanada qətl ................................................................274 Paytaxt ...................................................................................310 Osmanlı qoşunu ilə ilk savaş ..............................................337 Qəndəhardan gələn bəla .....................................................355 Məğlub şah .................................................................... 363
Nadir xan qəzəblənir ...........................................................373 Təhmasib şahın devrilməsi .................................................376 Üçüncü şah Abbas ................................................................387 Nadirdən Osmanlı paşasına bayram sovqatı ...................397 Tapal Osman paşanın ölümü..............................................409 Bağdad müqaviləsi ..............................................................413 İlk donanma ..........................................................................418 Müjdə .....................................................................................420 Şirvan və Dağıstana yürüş ..................................................429 Gəncə müqaviləsi .................................................................434 Qarsın mühasirəsi ................................................................438 İstanbulda böyük çaxnaşma ...............................................442 Üç ay Tiflisdə ........................................................................446 Üçüncü kitab Birinci hissə Muğan qurultayı ..................................................................456 Tacqoyma mərasimi .............................................................484
679 N A D İ R Ş A H Ə F Ş A R Vəliəhd ...................................................................................494 Hindistanın fəthi ..................................................................504 Sözümü Cahanabadda deyəcəyəm ...................................515 Qiyam .....................................................................................541 İki şah qohum olsa ...............................................................550
Nadir şahın ölüm xəbəri .....................................................555 Başın tacı ağıldı.....................................................................561 Türküstan yürüşü ................................................................568 Hiyləgər tacir ........................................................................584 Baş tutmayan sui-qəsd ........................................................588 “İran–Xərab” .........................................................................595 Nəcəfdə yeni məzhəbi-məclis ............................................613 Uydurma Sam Mirzə ...........................................................615 Daha bir sui-qəsd .................................................................622 Sülh naminə güzəşt ..............................................................626 Xəyanət ..................................................................................629 Qətl gecəsinə gedən yol.......................................................657 Başsız qalmış tac ...................................................................660 Epiloq .....................................................................................671 Yüklə 12,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|