S. M. SəIimov h e. d prof. C.İ. Süleymanov h e. n dos. İ. D. Səlimov
Yüklə 3,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət Şurası
- Dövlət Şurası (Darbazi)
D ÖVLƏT QURULUŞU Gürcüstan ərazisində ibtidai-icma quruluşunun dağılmasından sonra yaranmış dövlət qurumlarının dövlət quruluşunu xarakterizə edərək göstərmək olar ki, bu dövlətlərdə çarın başçılıq etdiyi monarxiya quruluşu üstünlük təşkil etmişdi. Monarx ieraedici, qanunverici, məhkəmə və hərbi hakimiyyəti özündə birləşdirirdi. Onun şəxsiyyəti ilahiləşdirilirdi. Dövlətin idarə edilməsində monarx məmurlara və hərbi qulluqda olanlara arxalanırdı. “Kartlis Tsxovreba” salnaməsi Gürcüstanda dövlətin yaranmasını e.ə.rV-III əsrlərdə çar Famavazın adı ilə bağlayır. Çar Famavaz nəsli qəbilə qunıluşunun dağıldığı dövrdə Kartlis (Gürcüstan) dövlətini yaradaraq onu inzibati dairələrə bölür və eristaviləri dairələrə hakim təyin edir. E.ə. I əsrdə mövcud olmuş İberiya dövləti haqqında Strabonun verdiyi məlumata əsasən dövləti iki çar idarə edirdi. Hər iki hökmdar çar nəslindən olmaqla
komandanlıq səlahiyyətinə malik çarlar dövlətin idarə olunmasında kaliinlərin də köməyindən istifadə edirdilər. Gürcüstanın feodallaşması prosesində dövlət quruluşunda da təkmilləşmə baş verir. Çarlardan vassal aslılığında olan iri feodallar dövlətin idarə olunmasında fəal iştirak edirlər. Bütün feodalizm dövründə Gürcüstanda daim feodal pərakəndəliyi davam etmişdir. Hətta XI-XIII əsrin əvvəllərindən, o cümlədən Q URICU
Davidin hakimiyyəti illərində (1089-1125), çar hakimiyyətinin ən güclü dövründə, mərkəzləşmiş dövlətin qüvvətləndiyi vaxtlarda Gürcüstan mənbələrdə vahid çarlıq deyil “çarlıqlar” adlandmlırdı. Sonralar mənbələr “yeddi çarlıq” haqqında məlumat verirdi. Gürcü çarlan həmişə, o cümlədən birləşmədən sonra da didebullarm öz to- paqlarındakı sahiblik və idarəçilik hüququ ilə hesablaşmalı olurdular. XV əsrin sonlarında knyazların separatizmi çox güclənir. XVI əsrdə Gürcüstan qəti olaraq müstəqil çarlıqlara və knyazlıqlara bölünür. Öz növbəsində onlar da müstəqil feodal sahibliyi olan sata- vadolara bölünürdülər. Son feodalizm mərhələsində Gürcüstanda üç çarlıq: Kartli, Kaxetiya və İmeretiya və bir neçə knyazlıq: 39 Samsexe-Saatbaqo, Menqereliya, Quriya, Svanetiya və Abxaziya mövcud olmuşdur. XVI-XVIII əsrlər hüdudunda onlar ayrı-ayrı çarlıqlarda və knyazlıqlarda birləşsələr də sonradan yenidən ayrılırdılar. XVIII əsrin ikinci yarısında Kartli və Kaxetiya çarlıqları vahid Kartli Kaxetiya çarlığında birləşərək sonralar ilk olaraq Rusiya imperiyası tərkibinə daxil olurdular. Feodalizm dövründə Gürcüstanda ali hakimiyyət çara məxsus olmuşdur. Dövlətə başçılıq edən çar “çarlar çarı” titulunu qəbul etmişdi. XII əsrin sonlarında gürcü çarı David “şahənşah” (Sasanilər titulu) və qısa müddət ərzində Şirvanı tabe etdiklərinə (1116-cı ildə) görə şirvanşah titulunu qəbul etmişdi. Gürcüstanda çar hakimiyyəti irsi xarakter daşıyırdı. Qanunla ali hakimiyyət bütövlükdə çara məxsus olsa da, əslində o, yalnız öz domenini (mülkünü, malikanəsini) idarə edirdi. Ümumdövlət əhəmiyyətli məsələləri həll edərkən çarın hakimiyyəti iri dünyəvi və kilsə feodalları tərəfindən məhdudlaşdırılırdı. Belə ki, çar qanunvericilik fəaliyyətində
hesablaşmalı olurdu. Q URICU
Davidin hakimiyyəti illərində çox güclənmiş və qiyamçı didebulları təslim etmiş mərkəzi hakimiyyət tam səlahiyyətləri daxilində fəaliyyət göstərirdi. Gürcüstanın ali dövlət idarəçiliyinin mühüm orqanlarından, biri çariça Tamaranın dövründən daimi fəaliyyət göstərən Dövlət Şurası (Darbazi) olmuşdur. Darbazinin tərkibinə ali dünyəvi və dini feodallar, həmçinin vilayət hakimləri olan erstavilər daxil idi. Albaniyadakı Dərəcə fərmanında (“Qaxnamak”) olduğu kimi, Dövlət Şurasının yığıncaqlarında da onun hər bir üzvü vəzifəsindən və mənsubiyyətindən asılı olaraq masa arxasında onlar üçün çox ciddi olaraq müəyyən edilmiş yerdə əyləşirdilər. Burada feodal patronomiyasmın əhəmiyyəti, çar ailəsilə qohumluğ əlaqələri, dini mövqeyi və s. nəzərə alınırdı. XVIII əsrdə Kartli Kaxetiya çarlığında darbazi bÖ 30İk və kiçik şuralara bölünərək fəaliyyət göstərirdi. Böyük Şura təntənəli mərasimdə çara tacqoyma, xarici səfirləri və ya hörmətli qonaqları qəbul edərkən, həmçinin çox mühüm məsələlər müzakirə edilərkən top
lanırdı. Kiçik Şura isə çann yanında daimi fəaliyyət göstərən orqan olmaqla onun az sayda yaxın adamlanndan ibarət idi. Darbazinin səlahiyyətləri çox geniş olmaqla, onlara qanunlann verilməsi, hərbi işlər, yüksək vəzifələrə təyinatlar, şərti və şərtsiz torpaqların verilməsi, hakim sinfin imtiyazlarını müəyyən etmək və s. daxil idi. Gürcüstanın ali dövlət idarəçiliyində mühüm orqanlardan biri Vəzirlər Şurası (“Savaziro”) idi. Əvvəlcə dörd, XII əsrdən isə Şurada altı vəzir fəaliyyət göstərirdi. Onlar çar yanındakı Savaziro Şurasında birləşirdilər. Vəzirlər dövlət idarəçiliyinin müxtəliif sahələri üzrə, 0 cümlədən hərbi, daxili, maliyyə, saray və s. fəaliyyət göstərirdilər. Vəzir başçılıq etdiyi nazirliyin işlərini təşkil edir, tabeliyində olan məmurları istiqamətləndirirdi. Savazironun (Vəzirlər Şurası) tərkibinə çar, altı vəzir və onun iki köməkçisi daxil idi. Vəzirlər Şurasına “vəzirlər vəziri” başçılıq edirdi. O, “Savaziro”ya sədir- lik edir, dəftərxananın işini təşkil edirdi. İlk vaxtlar Vəzirlər Şurası çar hakimiyyətinin dayağı olmaqla ölkənin möhkəmlənməsinə çalışırdı. Ayn-ayrı vəzirliklərin köməyi ilə çar hakimiyyəti Darbazini özündöıi asılı etməyə çalışırdı. Lakin, vəzir vəzifəsinin özünə böjdik hakimiyyət səlahiyyəti olan iri feodalların təyin edilməsi mənfi nəticələr verirdi. Belə ki, zaman keçdikcə Vəzirlər Şurası özü tavadların (iri knyazlar) senaratçıhğına dəstək verərək irticaçı kimi çıxış edirdi. Son feodalizm mərhələsində (XVI-XVIII əsrlər) Gürcüstan çarlığında və knyazhqlannda mərkəzi idarəçilik aparatı əsasən saray-malikanə xarakteri daşıyırdı. Saray hakimi vəzifəsinin (franklardakı ma- yordoma oxşar) rolu artaraq mərkəzi və yerli idarəçilik üzrə bütün səlahiyyətləri özündə birləşdirmişdi. Saray hakiminin tabeçiliyində baş xəzinadar və xəzinadar masabəyi, katib və s. ştatlar olmuşdur. Son feodalizm dövründə Gürcüstan dövlətində ali inzibati, maliyyə və məhkəmə orqanı səlahiyyətlərini icra edən Şura fəaliyyət göstərirdi. Çar yanında yaradılmış Şuranın tərkibinə vəliəhd (varis), xüsusi təyinatlar üzrə şahzadə, Kartli və Kaxetiya tavadlarmdan təyin edilən baş hakimlər divan bəyləri daxil idilər. Çar və Şura yanında eyni zamanda məhkəmə hakimləri funksiyasını icra edən xüsusi təyinatlı məmurlar - mdivan və yasaullar fəaliyyət göstərirdi 41 Yüklə 3,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|