O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

organizmlerdin’ tirishilik etiwindegi ekologiyalıq tiykarları (azıqlanıwı, dem alıwı, osmoregulyatsiya h’a’m t.b.) alıp 

qaraladı. 

 Suw-jasaw sharayatı  sıpatında. Suw basqa ximiyalıq zatlar menen salıstırg’anda, bir qatar o’zgeshe 

ayırmashılıqlı qa’siyetlerge iye h’a’m organizmlerdin’ tirishilik etiwinde u’lken a’h’miyetke iye. Birinshi gezekte 

suwdın’ jıllılıq qa’siyetlerin aytıwg’a boladı: salıstırmalı joqarı  jıllı tartqıshlıg’ı, pa’s jıllılıq o’tkeriwsheligi, 

muzlatqanda ken’eyip ketiwi. qa’biletleri. Suwdın’ jıllıq tartqıshlıg’ı 4190 Dj/(kg 

.

K) ten’. Joqarı salıstırmalı jıllılıq 

tarqıshlıg’ı sebepli suw u’lken mug’darda jıllılıqtı qabıl etip aladı, biraq pa’s jıllılıq o’tkeriwshiligi sebepli qorshap 

turg’an aynalag’a jıllılıqtı a’stelik penen beredi. Usınday qa’siyetlerinin’ sebebinde suw basseyindegi 

temperaturanın’ turaqlıg’ı menen h’a’m aynalanın’ o’zgeriwinin’ a’steligi h’a’m izbe-izligi menen ajıralıp turadı. 

Bul ko’pshiliginde salqın deneli bolıp tabılıwshı gidrobiontlar ushın u’lken a’h’miyetke iye. Muz suwg’a qarag’anda 

kishi salıstırmalı salmaqqa iye sonın’ ushın ol suwdın’ betinde boladı h’a’m qalg’an suw bo’legin keyingi 

muzlanıwdan saqlaydı.  

  Suw h’awag’a qarag’anda u’lken tıg’ızlıqqa iye (10

3 

kg/m

3

) sonın’ ushın bul gidrobiontlar ushın u’lken 

a’h’miyetke iye. Ko’plegen o’simlikler h’a’m h’aywanlar tu’rleri o’miri dawamında aralaspag’an tu’rde jasaydı. 

Suwdın’  u’lken tıg’ızlıg’ı gidrobiontlar du’zilisin de belgileydi, olardın’ ko’pshiligi ishki yamasa sırtqı skeletsiz 

h’a’m jumsaq deneli bolıp keledi. Suwdın’ h’a’reketleniwi organizmlerdin’ tarqalıwında u’lken rol oynaydı. 

Ag’ıslar h’aywanlar ma’yeklerin, uwıldırıqların h’a’m o’simliklerdin’ sporaların alıs aralıqlarg’a jetkeredi. 

 Qurg’aqlıqqa salıstırg’anda gidrosferadag’ı tirishiilikke basım ta’siri (gidrostatikalıq basım) en’ a’h’miyetli 

o’zgeshelik bolıp esaplanadı. 

 Suwda kislorodtın’ az mug’darda bolıwı sebepli ondag’ı gidrobiontlardın’ ko’pshilik bo’legi salqın deneli 

bolıp tabıladı. 

 Suw orınlarındag’ı biotoplar. 

  Ha’r bir tu’rdin’ jasawı ushın belgilengen fizikalıq-ximiyalıq h’a’m biologiyalıq sharayat za’ru’r boladı. 

Sonın’ ushın tu’rlerdin’ suwdag’ı bo’listiriliwi menen olardın’ jasaw orınları  tıg’ız baylanıslı. Jasaw ornı-biotop 

(grekshe bios-tirishilik, Topos-orın);  

 Ko’pshilik jag’dayı birgeliklik penen ajıralıp turıwshı h’a’r qıylı maydanlı yamasa ko’emli rayon-biotop 

dep ataladı. Biotop organikalıq yamasa anorganikalıq ta’biyatlı bolıwı mu’mkin. (Mısalı: parazitlerde). 

 Suw orınlarında  tiykarg’ı eki biotop ajıratıladı:  

  1) tu’p, ultan-bental (benthas- teren’lik) h’a’m 2) suw qalın’lıg’ı-pelagial (pelagos-ten’iz). Teren’lesken 

sayın suwdag’ı jasaw, sharayatı keskin o’zgeredi. Sol menen birge jasawshılardın’ quramı, sanlı rawajlanıw 

da’rejesi h’a’m bir qatar biologiyalıq o’zgeshelikleri de (mısalı: azıqlanıw usılı, morfologiya, ko’beyiwi, xarakteri 

h’a’m t.b.) o’zgeredi. Teren’lik boyınsha bunday ayırmashılıqlar izbe-iz jaylasqan h’a’m tigine bir-birin almastırıp 

barıwshı tirishilik zonalardın’ payda bolıwına alıp keledi. 

 

   

 

 

Ten’izler h’a’m okeanlar bentalı. 

Ha’zirgi waqıtqa  shekem ten’iz ultanının’ biologiyalıq bo’liniwinin’ ko’pshilik qabıl etken birden-bir 

sxeması joq. 

Materiklik sayızlıqta bir-birin izbe-izlikte 3 zona almastıradı: supralitoral, litoral, sublitoral. Materiklik 

sayızlıqtın’ to’mengi shegaraları ja’h’a’n okeanının’ h’a’r qıyın rayonlarında h’a’r tu’rli bolıp keledi: onın’ ortasha 

teren’ligi 200 m o’tedi, biraq 500-800 m shekem jetiwi mu’mkin (mısalı: Arqa ten’izlerinde h’a’m Arktika 

ten’izlerinde), ortasha ken’ligi-70 km shekem, en’ u’lken ken’lik Arqa Muz okean ten’izlerinde 1200 km jetedi.  

---

Supralitoral zona (supra-u’stinen, joqarı)-ten’iz benen qurg’aqlıqtın’ shegarasındag’ı ayrıqsha oblast. Ol 

maksimal tasqınnın’ qa’ddisinen joqarı jaylasqan. Supralitoral tolıg’ı menen samallar waqtında suw menen 

qaplanadı, al basqa waqıtları jag’a tolqınları ta’sirinde boladı. Bul zonada jasawshılar sapalı qatnasıqta jarlı az bolıp 

keledi, biraq ayırım wa’killerinin’ sanı ju’da’ joqarı. 

  Litoral (Litus-jag’alıqlıq) yamasa tasqınlıq-qaytıwlıq zona. Qa’ddinin’ tasqınlıq-qaytıwlıq o’zgerisler 

amplitudası ortasha 0,5-2,0 m quraydı. Ja’h’a’n okeanının’ ayırım rayonlarında tasqınlıqlar ba’lentligi 12-16 m. 

jetedi; maksimal ko’rsetkish Kanadadag’ı Ptikodnak da’ryasının’ quyar jerinde belgilengen-18,5 metr. Qurg’aqlıq 

zonasının’ ken’ligi 10-15 metrden aspaydı, biraq ayırım ten’izlerde ol bir neshe kilometrdi quraydı. Litoral ushın 

aynalanın’ barlıq fizikalıq -ximiyalıq faktorlarının’ turaqsızlıg’ı menen xarakterlengen. Sonın’ ushın da ondag’ı 

jasawshılar periodikalıq o’zgerislerge jaqsı u’yrenisken: ko’plegen litoral balıqları h’a’m omırtqasızları amfibiyalıq 

bolıp esaplanadı, olar uzaq mu’ddette de suwdan tısqarıda da jasay aladı. Mısalı Blenniidae-ten’iz  iytleri 

semyasının’ ayırım balıq tu’rleri. Tropikalıq balıqlar-perpoortalmuslar h’awa aynalasında 37 saatqa shekem bolıwı 

mu’mkin. 

Sublitoral (sub-astında) litoraldan to’menirek jaylasqan, onın’ ken’ligi sayızlıqtın’ ken’ligi menen baylanıslı 

bolıp bir neshe kilometrdan bir neshe ju’z kilometrge jetedi. Sublitoraldı joqarg’ı h’a’m to’mengi astı zonalarg’a 

bo’ledi. Joqarg’ı zonada jaqtılıqtın’ ta’siri ku’shli, temperaturanın’ ma’wsimlik o’zgeriwleri ju’da’ ta’siri. Bular orta 

oblastlarda ayrıqsha bilinedi. 50-60 m aslam teren’likte to’mengi astı zona jaylasqan. Sublitoraldın’ bul rayonlarında 

suwdın’ temperaturasına ma’wsimlik o’zgeriwlerdin’ ta’siri sezilmeydi, jaqtılıq keskin pa’seyedi. Eger joqarg’ı astı 

zonada ultan to’gindileri h’a’r qıylı bolıp kelse, to’mengi zonada ultan balshıqlı. 

 Batial (bathus-teren’) 1700 m teren’likke shekem barg’an materiklik tu’serlikte jaylasqan. Maksimal 

teren’ligi 2500-3000 m. jetedi. Ja’h’a’n okeanının’ ulıwma maydanının’ 14,5 %  shamalas batialg’a tuwrı keledi. 

Ultannın’ bul bo’legi quramalı relefı menen ajıralıp turadı: tikke tu’siwshi jarlar tegis biyiklikler h’a’m oyıqlar 

menen almasıp turadı. Bul jerlerde jumsaq sho’gindiler jıynaladı. Batial shen’berindegi suw massaları turaqlı 

temperaturag’a, duzlanıwg’a kislorod penen toyıng’anlıqqa iye. 

Abissal (abyssos-tu’psiz). Batial h’a’m abissal aralıg’ında 2500-3500 m teren’likte anıq belgilengen o’tiw 

oblastı bar. Bul jerde faunanın’ sekirmeli almasıwı bolıp o’tedi. Ondag’ı tu’r quramının’ keskin o’zgeriwi ortasha 

3000 m shamalas teren’likte bolıp o’tedi. Usı jerden abissaldın’ joqarg’ı shegarası o’tedi. Biraq tropiklerge jaqın 

onın’ shen’berleri teren’lesip baradı, al ekvator rayonında 4800 m teren’likte jaylasqan. Abissal zonası okean 

sayının’ u’lken ken’isliklerin iyeleydi. Ol ja’h’a’n okeanının’ 82 O’ aslam maydanın iyeleydi. Abissal jasaw 

sharayatının’ bir qıylılıg’ı menen ajıralıp turadı. Suwdın’ temperaturası 1,2-3,6 °S shen’berinde o’zgeredi, azıqlanıw 

resursları ju’da’ az kislorodtın’ mug’darı joqarı, gidrostatikalıq basım teren’likte 600 Pa jetedi.  

Ultraabissal. 6000 m teren’likte faunanın’ tu’r quramının’ zonasın ajıratıwg’a tiykar saldı. Onın’ teren’ligi 

okeannın’ maksimal teren’ligi menen sa’ykes keledi-11022 m. Nawalardın’ ko’ldenen’ kesigi U formalı bolıp 

keledi. Tu’bi gorizontal jag’dayda boladı h’a’m ken’ligi bir neshe kilometrden aspaydı, en’ ken’ jerleri 20-40 km 

boladı, 27 belgili nawalardan 21 Tınısh okeanında jaylasqan. Ultraabissal zonanın’ o’zgesheligi onın’ joqarı 

gidrostatikalıq basımı-1100 Pa.  

   

 

Ten’izlerdegi h’a’m okeanlardag’ı pelagial.  

Okean suwının’ qalın’lıg’ı gorizontal bag’darda, eki zonag’a bo’linedi: jag’alawdag’ı yamasa neritikalıq 

(nerites-jag’alıq) h’a’m okeanlıq. Neritikalıq zona sayızlıqtın’ u’stinde jaylasqan. Onın’ suwları materikten 

tu’setug’ın ag’ımlar arqalı h’a’m intensiv tik tsirkulyatsiya arqalı biogenlik elementler h’a’m organikalıq zatlar 

menen turaqlı tu’rde toyınıp turadı. Jasawshıları sanalı h’a’m sapalı tu’rde salıstırg’anda okeanlıq zonag’a 

---