O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

 Da’ryalar. Da’ryalar o’z suwın okean, ten’iz yamasa ko’llerge aparatug’ın bolsa ol 

tiykarg’ı delinedi, al olarg’a quyıwshı sala yamasa tarmaq-pritok delinedi. Da’ryalardın’ qosılıp 

tiykarg’ı da’rya arqalı quyıwı da’rya sisteması delinedi. 

 Jasaw jag’dayı. Da’ryada jasawshı organizmlerge abiotikalıq faktorlardan suwdın’ 

qa’ddi h’a’m tasıw rejimi, ag’ıs tezligi tınıqlıg’ı, temperatura h’a’m duz sostavı, al suw tu’binde 

jasaytug’ınlarg’a grunttın’ xarakteri u’lken a’h’miyetke iye. Suw qa’ddinin’ rejimi suwdın’ 

keliwi h’a’monın’ jumsalıwı menen anıqlanadı. 

 Da’rya organizmleri. Da’ryalarda salıstırma tu’rde plankton, bentos h’a’m nekton 

suwdın’ turbulent h’a’reketine baylanısı joq. Da’rya planktonı yamasa reoplankton avtoxton 

h’a’m allaxton elementlerdin’ esabınan payda boladı. Allaxton, plankton da’ryalarg’a 

aqpaytug’ın suwlardan o’tedi. 

  Plankton organizmlerdin’ ishindegi ko’p sanlısı infuzoriyalar, ren’siz qamshılılar. Suw 

qabatında to’mende kolovratkiler, shaqalang’an murtlı shayanlar, ms: Daphnia Bosmina, 

Ceriodaphnia, h’a’m eskek ayaqlılar Cyclops, Diaptomus, Mesocyclops.   

 Planktonnın’ sanı jıl dawamında o’zgerip otıradı, qısta suw tasıg’an waqıtları tek tu’sedi. 

Ba’h’a’rden jazg’a qaray ko’beyedi. 

 Bentos. Da’rya bentosında lito, argillo, psammo h’a’m peloreofil formalar u’lken 

a’h’miyetke iye. Litoreofil organizmler ag’ısı ku’shli taslı gruntta ushırasadı. SNG -da’ryalarında 

bularg’a suw otları h’a’m moxlar, h’aywanlardan gubkalar, kirpikli qurtlar, oligoxetler, pivki 

mollyuskalar ushırasadı. 

 Argilloreofil formalar sazlı gruntta tirishilik etedi. Bular tiykarınan podenok h’a’m 

recheynikler lichinkaları. 

 Psammoreofil organizmler qumlı gruntta tirishilik etedi. Bularg’a bakteriya, vodorosl, 

a’piwayılar, kolovratkiler, nematodlar, oligoxetler, nasekomalar az, shayanlar, mollyuskalar 

kiredi.  

 Peloreofil organizmler ılaylı gruntta tirishilik etedi. Bularg’a bakteriyalar, diatom h’a’m 

jasıl suw otları, h’aywanlardan, a’piwayılar, kolovratkiler, oligoxetler, nematodlardan xironomid 

lichinkaları h’a’m mollyuskalar kiredi. 

 Nekton tiykarınan balıqlar tu’rinde boladı. 

 

Ko’l 

 Ko’l bul h’a’r qıylı biyikliktegi h’a’m formadag’ı ishi suw menen tolg’an shuqırlar. 

Ko’llerdin’ kelip shıg’ıwı boyınsha tektonikalıq dep bo’ledi, yag’nıy bul jer qabıg’ının’ 

qozg’alıwı h’a’m sınıwınan payda boladı. (Baykal, telets, Relikt ms: Kaspiy, Azov t.b.). 

---

Muzlıqlı, muzlardın’ qaytıwı na’tiyjesinde pleystotsende payda bolg’an (oz. Skandinaviya, 

Kareliya h’.t.b.).  

 Biologiyalıq klassifikatsiya boyınsha dushshı suw ko’llerin 20-a’sirdin’, 20-jılları 

A.Tineman h’a’m B.Nauman evtroflı, lizo, oligo h’a’m distroflı dep bo’ledi. (trophos-pisha). 

Evtroflıg’a onsha teren’ bolmag’an (10-15 m) biogenler ko’p tu’setug’ın tegis ko’ller jatadı. 

Bunda jazda fitoplanktonlar (tiykarınan ko’k jasıl suw otları), bakteriyalar, zooplankton, 

zoobentos h’a’m balıqlar massalıq tu’rde ko’beyedi. Gruntı  ılaylı. Suw qabatı tu’bine deyin 

qızadı. Oligotrof ko’llerge biogenler az tu’sedi, sonlıqtan fitoplanktonlar, bakteriyalar, 

zooplanktonlar, zoobentoslar, balıqlarg’a jarlı. Mezotroflı ko’ller aralıq orındı tutadı, yag’nıy 

Distroflı (nedastatochno korinoe) ko’ller onsha teren’ emes bolıp suwı ku’shli guminlengen 

boladı. Bul organizmlerge jarlı, balıqlar bolmaydı. 

 Jasaw jag’dayları. Ko’llerde tiykarg’ı ortalıqtın’ abiotikalıq faktorına to’mendegiler 

kiredi. Suwdın’ h’a’reketi, temperatura, svet, suwda erigen zatlar h’a’m grunttın’ xarakteri. 

Temperatura geografiyalıq jag’dayına h’a’m vertikal tserkulyatsiyag’a baylanıslı. Ko’pshilik 

ko’ller, dushshı duzlılaw, duzlı, h’a’dden tıs duzlı boladı. Gaz rejimi oligotroflı ko’llerde 

gidrobiontlardın’ jasawı ushın qolaylı yag’nıy O

g’ 

san mug’darı barlıq suw qatlamında normal 

h’a’m serevodorod joq. Evtroflı ko’llerde kislorodlı rejim ba’h’a’rde h’a’m qısta qolaylı boladı. 

  Tirishilik etiwshi organizmler. Ko’llrede tirishilik etiwshi organimzler limnobiontlar 

delinedi. Planktonnın’ da’ryadag’ılarınan ayırmashılıg’ı, derlik avtoxton elementlerinen turadı. 

Suw otlarınan diatom, jasıl h’a’m ko’k jasıl suw otları xarakterli. Ten’iz zooplanktonı tiykarınan 

ren’siz qamshılılardan infuzoriyalardan kolovratkalardan, shaqalang’an murtlı h’a’m eskek 

ayaqlı shayanlardan turadı. Kolovratkalar- Asplanchna, Polyarthra, Brachionus. Vetvistousı 

rachki-Daphnia, Bosmina, Chydorus, Diaphanosoma, Veslonogie-Diaptomus, Heterocope, 

Cyclops, Mesocyclops. Neyston h’a’m pleyston basqa kontinental vodoemlarg’a qarag’anda 

ko’llerde bay boladı. Ko’llerde bentos san h’a’m sapa jag’ınan litoralde rawajlanadı. 4-5 sm 

teren’likte. Tınıq jaqtılı suwlarda 40-50 m.  ushırasadıZoobentos litoralda ko’p boladı. ms: 

nasekomalardın’ lichinkaları. Ko’llerde perifiton a’sirese suw h’a’reketi h’a’lsiz jerlerde 

ushırasadı. bunda o’simliklerge t.b. su’yir shıbın lichinkaları Cricotopus h’.t.b.  xironomidler 

ornalasadı. Nekton tiykarınan balıqlarda, al ayrım u’lken ko’llerde ms: Baykal h’.t.b. tyulenler 

ushırasadı. 

Batpaqlıq (Bolota).Batpaqlıq bul teren’ bolmag’an suwdın’ jıynag’ı, siyrek yamasa 

tolıq o’simlik penen u’sti qaplang’an bolıp torf payda etedi. 

 

---

Jasalma suw saqlag’ıshlar 

 Qoldan qurılg’an suw saqlag’ıshlardın’ en’ a’h’miyetlileri suw saqlag’ıshlar, prudalar, 

keme ju’riwshi h’a’m suwg’arıw kanalları. 

 Suw saqlag’ısh.  Tiykarınan suw saqlag’ıshlar da’rya h’a’m ko’llerde qurıladı, yag’nıy 

elektr energiyasın alıw ushın islenedi. Suw saqlag’ıshlardag’ı organizmler tu’r sostavı h’a’m san 

jag’ınan baylıg’ı boyınsha da’rya h’a’m ko’l saqlag’ıshlardag’ı payda bolg’an planktonlar 

tiykarınan bakteriyalardan, diatom, jasıl h’a’m ko’k jasıl suw otlarınan, nifuzoriyalardan, 

kolovratkalardan h’a’m shayan ta’rizlilerden turadı.  

  Prudlar. Prudlar tiykarınan balıq o’siriw ushın elatlı punktlerdi suw menen ta’miyinlew 

ushın, jerlerdi suwg’arıw t.b. maqsetler ushın qurıladı. Prudlar evribiont organizmler quraydı 

fitoplankton tiykarınan jasıl a’sirese protokokko h’a’m ko’k jasıl suw otları ushırasadı. Nekton 

tiykarınan balıqlardan turadı. A’sirese karas, sazan, lesh. 

Kanallar h’a’m egislik jerlerdi suwg’arıw sisteması 

 Kanallardı qurıw tiykarınan da’rya suwların bo’listiriw, egis jerlerdi ashıw, keme ju’riw, 

ishimlik suwlardı tasıw maqsetinde qurıladı. Fitoplanktonda ko’k jasıl suw otlarının’ roli o’sedi, 

al diatom suw otlarının’ a’h’miyeti to’menleydi. Zooplankon bay bolıp keledi, yag’nıy fitofil 

komplekstin’ rawajlanıwına baylanıslı. Bentofaunada xironomid lichinkaları u’lken a’h’miyetke 

iye, basqada 2- qanatlılardın’ lichinkaları ushırasadı.  

Jer astı suwları h’a’m ondag’ı organizmler 

  O’zinin’ kelip shıg’ıwı jag’ınan jer astı suwları Vodoz suwları (yag’nıy atmosferalıq 

jawın shashınnan kelip shıqqan jer astı suwları) h’a’m Yuvenil suwları (yag’nıy magmadan 

bo’linip shıg’atug’ın O

g’

 penen N

g’

 tan 1- ma’rtebe payda bolatug’ın suwlar bolıp, jer sharındag’ı 

suw aynalıwına 1-qosıladı) bolıp bo’linedi. Jer astında tirishilik etiwshi organizmler 

proglobiontlar delinedi. 

U’n’gir suwları 

  İzvestlerdin’ gipslerdin’ dolomitlerdin’ h’.t.b. tawlı porodalardın’ jer qabatında eriwi 

na’tiyjesinde quwıs u’n’gir payda boladı h’a’m olarda ko’binese suw boladı. Bular basqa jer astı 

suwları h’a’m atmosferadan jawg’an qar yamasa jawın arqalı suw menen ta’miyinleydi. U’n’gir 

suwlarının’ temperaturası turaqlı h’a’m to’men boladı h’a’m jaqtı tu’speydi. U’n’gir suwlarında 

ushırasatug’ın organizmlerdin’ sostavı suwdın’ jaqtılı bolıwına baylanıslı. Bunda ushırasatug’ın 

h’aywanlardın’ ko’pshiligi endemik. Tu’r jag’ınan ko’p ushırasatug’ını eskek ayaqlı shayanlar 

bokoplav h’a’m krevetkalar mollyuskalar salıstırma az sanda boladı. Kolovratka, piyavka h’a’m 

polixetler bir tu’rden ushırasadı. 

 

 

---