Niyazi Mehdi
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
"Amma gələcək nəsillər bunu belə yox, məhz bu cür duyub qəbul etməlidirlər!" Dastanın Mətni də bunu deyir"
Tənqidçi Ə.cahangir yazır: "Kamal Abdullanın bu kitabı insana qar-şıdır: hamıdan hər şey gözləmək olar. Kamal Abdulla eyni zamanda Dədə Qorqud haqqında kitablar müəllifi kimi özü- özünə qarşı çıxır, özü-özünü inkar edir." (Göstərilən məqaləsi. s.251.)
Başqa bir tənqidi-publisistik yazıda isə oxuyuruq: "g Tarixə saxta münasibət və ideyaca antibəşəri, antiinsani münasibət, bir sözlə, əgər belə demək mümkündürsə, ideyaca bu qədər ziddiyyətli və zərərli motivlər üstün-də qurulmuş, qələmə alınmış əsər ("Yarımçıq əlyazma" romanı nəzərdə tutu-lur - T.S) yaşarlılıq qazana bilməz, bədii cəhətdən nə qədər güclü olursa-ol- sun" (Ə.R.Xələfli. "Yarımçıq əlyazma"nın qalanıg "Kredo" qəzeti, 5 mart 2005-ci il)
Bu "oxu"lar oricinal deyil və öz başlanğıcını müəllif "oxu"sundan götürür və son nəticədə də romanın yazılma məntiqini aşkarlaya bilmir. Ona görə də hər iki tədqiqatçının şərhlərində "Yarımçıq əlyazma" müəllif "mətn"indən çıxıb bədii əsər statusu qazana bilmir.
Bütün hallarda məqalə müəllifləri "Yarımçıq əlyazma" mətninin diktə etdiyi bədii həqiqətlərdən yox, "Kitabi-Dədə Qorqud" mətninin "Yarımçıq əlyazma" mətnindəki təhrifindən danışmağa üstünlük verirlər. Romanda Dədə Qorqud, Qazan xan, Beyrək, Burla xatun və b. ədəbi-mifoloci obraz-ların xarakterinin təhrif olunması, milli-tarixi varlığımıza xəyanət edilməsi kimi fikirlər roman mətninin təlqin etdiyi həqiqətlər deyil, "Yarımçıq əlyaz-ma" mətninə "Kitabi-Dədə Qorqud" mətni kimi qiymət vermək tendensiya-sından qidalanır.
Romana qarşı kəskin tənqidi münasibətlərdə qoyulan bədii-estetik tələb ondan ibarətdir ki, milli-mənəvi varlığımızın dayaqları kimi tapındı-ğımız mifoloci obrazlar öz təbiətlərindən niyə çıxarılıb? Başqa sözlə, Kamal Abdullanın Beyrəyi, Qazan xanı, Dədə Qorqudu, Burla xatunu biz tanıdı-ğımız Beyrək, Qazan xan, Dədə Qorqud, Burla xatun deyil. Bu, doğrudan da, belədir. Dastan qəhrəmanları ilə roman qəhrəmanları tamam başqa-başqa adamlardır. Bu belə də olmalıdır, ilk növbədə ona görə ki, bu obrazlar fərqli zamanların bədii düşüncə məhsullarıdır. İkinci bir tərəfdən Dədə Qorqud, Qazan xan, Beyrək, Burla xatun kimi tanıdığımız bu insanlar tarixi şəxsiyyətlər deyil, dastan qəhrəmanlarıdır və həmin qəhrəmanları eyni xarak-terdə, eyni səciyyədə roman qəhrəmanına çevirmək ciddi yazıçı məqsədi ola bilməz. Başqa sözlə, bu mahiyyətcə K.Abdulladan dastanın roman variantını yaratmaq tələbidir və yazıçının bu tələbin ardınca getməməsi də təbiidir. Ə.cahangirin məqaləsində oxuyuruq: "Mifik düşüncəyə bütün bələdliyi ilə bərabər Kamal Abdulla çağdaş insandır və məsələlərə sosial-tarixi qatdan yüksəkdə duran ilahi bir ucalıqdan baxdığını düşünsə də, əslində, çağdaş dövrün gözü ilə baxır." (Əsəd cahangir. Gösətərilən məqaləsi, səh.251) Ə.R.Xələfli də məsələyə, demək olar ki, eyni baxış bucağından yanaşır! "g Mən başa düşürəm, "Yarımçıq əlyazma"nı yazdıran bu günün həqiqətləridir. Siz həyəcan təbili çalmaq istəyirsinizg Bir də unutmayaq ki, bədii əsərin gücü tarixi həqiqətə nə qədər söykənməsindən də çox asılıdır." (Ə.R.Xələfli. "Yarımçıq əlyazma"nın yarısıg "Kredo" qəzeti, 26 fevral 2005-ci il) "Yarım-çıq əlyazma"da məsələlərə "çağdaş dövrün gözü ilə" və "bu günün həqiqət-ləri" ilə baxılması qənaətləri tənqidçilərə bədii mətnin intuitiv olaraq təlqin etdiyi doğru qənaətlərdir. Lakin bu mülahizələrdə intuitiv olaraq dərk edi-lənlər düzgün elmi-nəzəri şərhini tapmamışdır. Tənqidçilər "Yarımçıq əlyaz-ma"nın bədii həqiqətində ifadə olunan müasirliyi roman müəllifinin tarixi həqiqəti "müasirləşdirməsi" kimi qəbul edirlər. Tənqidçilərin bu mövqeyin-dəki yanlışlıq "Yarımçıq əlyazma"nı tarixi bir əsər kimi qəbul etmək tenden-siyasından qidalanır. Halbuki "Yarımçıq əlyazma" bütövlükdə tarixi planda yazılmamışdır. Romandakı Dədə Qorqudla bağlı hissə müasir həyat və müa-sir insan kontekstində yazıçı görümünün ifadəsidir, yazıçının dünyaduyumu-dur. "Yarımçıq əlyazma"da tarixən saf və bütöv olan əxlaqımızın (istər sosial-siyasi, istərsə də mənəvi-əxlaqi) getdikcə daha artıq sapıntıya uğraması, əxlaqi kataklizimlərin son həddi göstərilir. Bu romanda tarixi materiala
15 (fikrimizcə daha çox sücet və ya motiv səviyyəsində) tamam başqa bir estetik funksiya verilmişdir. Bütün mahiyyət də bu, estetik funksiyanın düzgün dərk olunmasında, elmi açılışındadır. Etiraz edib deyə bilərlər ki, o halda tarixi sücetə və ya motivə nə ehtiyac vardı, müasir həyatı elə müasir həyat materialları ilə yüksək ideya-estetik bütövlükdə ifadə etmək də olardı. (Orasını da qeyd edək ki, bu cür mülahizələr artıq səslənib: "İndi mən düşünürəm: tarixin bir məqamını açmaq üçün həqiqətən daha gücsüz olan, fiziki cəhətdən üzə dura bilməyən məqamını qurban vermək gərəkdirmi? Nə qədər ədalətlidir bunun üçün Dədə Qorqud dövrünün hədəf seçilməsi?") (Ə.R.Xələfli. "Yarımçıq əlyazma"nın dörddə biri. "Kredo" qəzeti, 19 fevral 2005-ci il.) "Yarımçıq əlyazma"da Dədə Qorqud dövrü hədəf seçilməyib, istinad nöqtəsi seçilib. Dədə Qorqud dünyası bu romanda insanın sosial varlığına, mənəvi əxlaqi aləminə nüfuzun meyarı kimi qəbul edilib.
"Yarımçıq əlyazma" romanındakı hadisə və bu hadisələrin iştirakçısı olan obrazlar "Kitabi- Dədə Qorqud" dastanındakı zamanın hadisələri və iştirakçıları deyildir. "Yarımçıq əlyazma"dakı Bayandır xan, Dədə Qorqud, Qazan xan, Beyrək, Bəkil, Burla xatun, Alp Aruz və s. obrazlar "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanından tanıdığımız mifik obrazların adını daşıyan çağdaş insanların obrazıdır. "Yarımçıq əlyazma"dakı zaman mifik Zaman təssüratı yaradan çağdaş zamandır. Belə bir təəssüratın yaradılması sücetqurmanın bədii üsulu vasitəsidir. Müəllif bu gün üçün dil və adqoyma faktorundan məharətlə faydalanmış və "əlyazma" mətninə yazdığı "ön söz "də özünün bədii niyyətini məharətlə pərdələyə bilmişdir.
Romanın "Kitabi-Dədə Qorqud"la bağlı mətninin sücet xəttinin əsasında belə bir hadisə durur: Məlum olur ki, Oğuzda casus var və bu casus tutulur. Tutulur, lakin cəzalandırılmaq əvəzinə sərbəst buraxılır. Bu, cəmiyyətin başçısı Bayandır Xanda şübhə yaradır və o, casusun kim tərə-findən buraxıldığını öyrənmək üçün istintaq qurur. Həmin "istintaq prosesi" romanın sücet xəttinin əsasını təşkil edir. Bu sücet zahirən romana dedektiv xarakteri verir və onun oxunaqlılığını şərtləndirən ilkin əlamət kimi nəzərə çarpır. Lakin sücet xəttinin əsasında duran hadisə kriminal yox, sosial və mənəvi - əxlaqi xarakterli olduğuna görə sözügedən cəmiyyətin sosial və mənəvi - əxlaqi durumunu açmaq üçün tutarlı vasitə olur.
Casusun tutulduğu məqamda onun hərəkətini Oğuza ağır bir zərbə kimi qiymətləndirən bütün Oğuz bəyləri sonda onu "günahsız" elan edərək açıb buraxırlar. Çünki casus Boğazca Fatmanın oğludur və Boğazca Fatma hər bir Oğuz bəyinə sübut edə bilir ki, bu, elə sənin oğlundur. Qırx oynaşlı Fatma ilə Oğuz bəylərinin intim münasibətlərini cəmiyyətin məişət əxlaqının pozulması kimi qiymətləndirmək olar. Lakin Oğuz bəylərinin öz şəxsi tale-lərini bütün Oğuzun mənafeyindən üstün tutmaları və casusu azad edərkən qətiyyən tərəddüd etməmələri sosial əxlaqı pozulmuş cəmiyyəti görüntüyə gətirir.
İstintaq prosesində - ağır sınaq qarşısında qalan Oğuz bəyləri ancaq öz şəxsi taleləri üçün narahatlıq hissi keçirir, sıravi bəylərdən tutmuş "Oğu-zun dirəyi" Qazana qədər ən alçaq hərəkətləri belə özlərinə rəva görürlər. Təki canlarını ölümdən qurtarsınlar, təki tutduqları mövqedən məhrum olmasınlar.
İç Oğuzla Dış Oğuz arasında münasibətlərin getdikcə daha artıq kəskinləşməsi, kimin başçı olacağı uğrunda amansız mübarizə, bəylərin daha yüksək rəyasət pilləsinə ucalmaq üçün qarşısındakını bütün mümkün vasitələrlə sıradan çıxarmaq istəyi, hətta bunun üçün öz qadınlarından bir vasitə kimi istifadə etmələri, yalançı qurğular - oyunlar qurub ad qazan-maları, elin tale yüklü zamanında min bir bəhanə ilə qaçıb kafir torpaqlarına üz tutmaları, yurdun ölüm- qalım zamanında belə daxili münaqişələrin, şəxsi intriqaların birləşməyə mane olması oxucunun çağdaş zaman və cəmiyyət haqqında düşüncələrinə stimul verir.
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|