Eyvaz TAHA
"POSTMODERNİZM VƏ ARXADAN ATİLAN DAŞ"
1- İnsan bimədiklərinin düşmənidir. Biz ara-sıra "postmodernizm" sözcüyünü ağızlardan eşidir,
kağızlarda oxuyuruq.
Bunda qəbahət yoxdur, buna sevinməliyik. Çağdaş dünyada özünü bütün
ədəbiyyat, incəsənət, bilim, və düşüncə sahələrinə sıramış bu terminlə maraqlanmağımız,
irələyişimizin yaşıl işığıdır. Amma burda önəmli bir məsələ var: Vaxt olur bilmədiyimiz işə
başımızı soxur, anlamadığımız anlayışa qatlaşırıq. Bununla da böyük bir fikri təcrübəni
qavramadan onu geyim, yemək və saç modası səviyyəsinə qədər alçaldırıq. Bu turist
davranışıdır. Şeir kitablarının ön sözündə, ağız ədəbiyyatı toplularının başlağıcında, adda-budda
müsahibələrdə və nəhayət çayxana danışıqlarında söz başına postmodernizmi dimdikləyirik. Sən
demə bu sözü vurğulamadan yazıçının avanqard olduğu gerçəkləşmir. Xəstəlik də elə
burasındadır. Bizdə postmodernizmə barmaq uzatmaq, çox vaxt onun hərfi anlamından uzağa
getmir: postmodern yəni modernizmdən daha sonra, daha yüksək, daha yaxşı və daha avanqard!
Biz isə bunların hamısıyıq, köhnə deyilik. Bu iddəa tövlədə yatmış aslanla, inəkdir deyə,
cəsarətlə əylənməyə bənzəyir.
2- Beş nəhəng düşünər, "Hüserl, Marks, Nitşe, Freyd və Haydeger"i anlamadan postmodernizm
öz şərhini tapa biməyəcək. Bu ilkin dayanacaqdan hərəkətə keçdikdən sonra Frankfurt məktəbi,
Quruluşçuluq (Strukturalizm), Post-quruluşçuluq, Yapısöküm (Dekonstruksia), feminizm,
Üçüncü dalğa axımı və Multi-mədəniyyət kimi dayaqlar və qaynaqlarala qarşılaşırıq. Adlar
tükənən deyil, hərəsi də bir hava çalır: İhab Həsən, Çarlz Cenkz, Lus İrigari, Fransua Lyotar, Jil
Doloz, Jan Budriar , Mişel fuko, Feliks Gatari, və Riçard Rorti. Bu adlar qıraqda qalsın, irəli
sürülən bəhslərin qaranlığında adamı dəhşət bürüyür: Çeşitli, qrmaqarışıq bəhslərin qatı və dərin
qaranlığında. Postmodernizm söz oyunu deyil, bunu anlamağa Adorno və Horkhaymerrin
modern dönəmə aid yazdıqları "aydınlamanın dialektıası" (Dialectic of Inlightenment) başlıqlı
kitabları yetər.
3- Bayaq dedim post modernizmə maraq sevindiricidir. Hardasa bu marağın özü azərbaycan
uyğarlığına gərəkli olan qaynaqları axıdıb gətirəcək. Gec də olsa bu axın artıq başlanmışdı,
başlıca göstəricisi isə mişel fukonun "Müəllif nədir?" və Rolan Bartın "Müəllifin ölümü" başlıqlı
məqalələrinin çevrilməsidir. Ancaq bu çalışmalar və bu dartışmaların gedişində yol verilmiş
səhvlər bizi üşündürməyə bilməz. Çünki məntiqi məcralardan qırağa çıxmış dartışmalar
postmodernizm barəsində əyri, bəzən də tərsə baxış formalaşdırır. Beləliklə biz yenə də tarixin
başqa bir dönüş nöqtəsində yeni fikirlələ özgün tanışlıq fürsətini itiririk. Belə ki, bu dönüş
nöqtəsinin məhsulu sayılan yeni bir düşünüş tərzi barədə ya gözümüzü yumuruq, ya da arxadan
topuğa daş atırıq. Söhbət bu məktəbin pis-yaxşılığından getmir, bu barədə ağzına gələni, ağlına
batanı söyləyənlərdən gedir. Bizimkilərin çoxu postmodern bilginlərdən danışanda çılpaq pop
ulduzları haqda deyilən dedi-qodular yadımıza düşür. Bu da yüksək və ciddi düşüncələrə
yiyələnməyə can atan ulusumuzun zəif damarına çevrilir. Demək, postmodernizm tarixi
axarından çıxaraq və öz ilkin anlamından boşalaraq Sovet dönəmi tapdalanmış royaların
cövlangahına çevrilir. Bu da pərişanlığın, puçluğun və duyğusallığın başqa adıdır: Zahirdə
duyğusallıqla döyüşən duyğusallın. İstanislav Andreski deyir: "Şəffaf və məntiqi düşüncə
bilginin artmasına gətirib çıxarır. (elmin gəlişməsi bunun ən yaxşı örnəyidir.) bilginin artması isə
gələnəksəl intizamı gec-tez laxladır. Əvəzində pərişan düşüncə bizi heç bir yerə aparıb çxarmır.
Ona uzun sürə meydan verirsək yenə də heç bir etki bağışlamayacaq."
4- Doğrudur, postmodernizm ağılın klasik anlamına inanmır, ciddi və saray sənətinə istehza gözü
ilə baxır. Amma bu onun gülünc mahiyyətinə dəlalət etmir, insan toplumunda yayğın olan və
klasik filosofların gözündən yayınmış fenomenlərə diqqətlə baxmağını göstərir. Karl Popper
kimi ağılçı (rasionalist) bir filosofla Rolan Bartın ötəri müqayisəsində görürsənki klasik ağılçılıq
ideoloji mahiyyət daşıyaraq nə qədər xolyalarda yaşayır. Elə bir filosof "liberalizm" deyə, kəsik
baş kimi deyinərək gündəlik yaşamın acı gerçəklərindən uzaqlaşır. əvəzində Bart kimi bir
7
düşünər hətta günaşıra yediyimiz yeməklərcə bizə yaxınlaşır.Unun yeməklərin quruluşuna göz
qoyması təsadefi deyil. Baxmayaraq ki, bütün bunlar postmodernizmə bəraət qazandırmır, çünki
bu anlayışda qəribə şarlatanlıqlar görənlər az deyildi. Örnəyin, Lu İrigari deyəndə ki, "Nitşe
özünü (egonu) hər an partlayacaq atom çəkirdəyi timsalında görürdü," çoxları pıqqılti ilə
gülüşürlər. Nə yazıq ki, bu görüşlərin bəzisi doğrudur, gülüşlər isə yersiz deyil.
5- Postmodernizm barəsində danışmağa mənim səlahiyyətim geniş deyil. Hətta burda söylənməsi
gərəkli olmayan nədənlərə görə, bu axımın bəzi öncüllərindən, örnəyin Budriar və ya Doluzdan
xoşum gəlmir. Maraqlı düşüncəni daha çox Hans Gadamer, Pol Rikor, Riçard Rorti və Yürgen
Habermasda görürəm. Bilirəm romantizmin ağlağan insani quruluşçuluq qəbristanlığında
gömüldüsə, azadlıq və ixtiyar simgəsi olan öznə (subyekt) də unun xaçında çarmıxa çkildi.
Başqa sözlə, tarixi irəli sürüyən insan, toplumun və toplumdakı quruluşların əsirinə çevrildi.
Mişel Fuko zehnimizi barlandırmaq istəyirdi, bizi "həqiqəti qondaran güc" və "bağmsızlığımızı
hədələyən ideologiya" önündə güllə batmaz etmayə çalışirdı. Lakin hərdən şaşıram ki, o
böyüklükdə bir adamın fikri tapıntıları qismən də olsa niyə paradoks üzərində qurulmalıdır?
Məcazi həqiqət (hiper nreality) barədə sevimli Budriarın su lilləndirməsi bizə dərin bəsirət
bağışlasa da, öznənin yenilgisinə gətirib çıxarır. Ancaq Jak Derrida kimi nəhəng bir filisofdan
xoşum gəlmir desəm, bu işim Don Kixotun yel dəyirmanı savaşına getməsinə bənzəyəcək.
6- Postmodernizmə ögey yanaşmıram. əsasən Azərbaycan respublikasında postmodernizm
baresində gedən ilk ciddi məqalə 1997-ci ildə başçılıq etdiyim Cahan dərgəsində yer alıb. O
zaman bu məqalə vaxstından daha ertə işıq üzü gördüyü üçün qürbətə düşdüsə, 2000-ci ildən
başlayaraq partlayış nöqtəsinə gəlmiş postmodernizm dartışmaları qızışmağa başladı. Hər şey də
elə burdan korlandı. Ərsəyə gəlmiş yeni yazıçıların bəzisi düşmənlərini sıradan çıxarmaq üçün
yazdıqları əsərin alnına postmodern möhürü basdılar. Postmodernizmlə əlaqəsi olmayan və ya
onunla anlaşılmaz və gizli ilgilərdə! bulunan bu əsərlər çağdaş bir axımla tanışlıq imkanını
əlimizdən aldılar. Burda məqsədim H. Herisçinin postmodern damğasını daşıyan "Nekroloq"
romanı deyil, çünki Azərbaycanda bu axımla tanış olan adamlara barmaq uzatmaq istəsəm onun
da adını çəkərəm.
Əlimizdən uçub getmiş imkana qayıdaq: postmodeernizm fəlsəfi, ədəbi və bədii bir axım olaraq
Qərb uyğarlığının son elektron mərhələsinin özülündə dayanır. Belə bir önəmli fenomenə göz
yummağın bahası faciə qədər böyük ola bilər. Qərb pratik baxımdan ağır sənaye mərhəsindən
(yəni modernizmdən) yüngül informasia və bilgisayar mərhəsinə (yəni postmodernizmə)
addımlamışdı. Bu adlayışın geniş nəzəri dayaqları var. Postmodernizmlə tanışlıqdan yan keçmək
və ya onu yanlış, ötəri, sərsəri və dayaz biçimdə tanımaq bu nəzəri bazaya etinasız yanaşmaqdır.
Açığını deyim: cəhlə etiraf etməyin qorxusu bizi pis günə qoya bilər.
7- vaxtı itirsək də çıxılmaz yoldsa deyilik. Əxlaqi öyüd verməyə səlahiyyətim olmasa da
deməliyəm: Bir az alçaq könüllü, bir az ciddi, bir az düşüncə hərisi, bir az da bəsirət vurğunu
olsaq bəşərin fikri tapıntıları ilə tanışlıq o qədər də çətin olmayaca. Ancaq postmodernizm kimi
geniş, çox şaxəli, dərin və çox anlamlı axıma bir mənalı yanaşmaq, və onu gələcəyin düşüncəsi
adına təpədən dırnağa mənimsəmək olduqca yersiz olacaq.
Bu material E.TAHAnın çapa hazırladığı "Azərbaycan toplumu və düşüncə afətləri" başlıqlı
kitabından qıssaldaraq alınmışdır. Sadələşdirilmiş bu yazıda müəllif postmodernizm barədə
danışmaq istəmir, onunla ilgili yanlışlıqları açıqlamağa çalışır.
Qaynaq: http://xariciedebiyyat.azeriblog.com/2007/09/29/eyvaz-taha-postmodernizm-ve-
arxadan-atilan-dash
8