Naxçıvan Muxtar Respubliкası Florasında Acantholimon Boiss

Talıbov və İbrahimov  

50 

də Naxçıvan Muxtar Respublikası florasına yenidən 

daxil edilir.  

3. A.araxanum Bunge. 1872, Mem. Acad. Sci. 

Petersb. (Sci. Phys. Math.), ser. 7, 18, 2: 33; Куз-

нецов, 1902, Мат. Фл. Кавк., 4, 1:183; Гроссгейм, 

1932,Фл.  Кавк., 3 : 217; Гроссгейм, 1949, Опр. 

раст.  Кавк., 593, Линчевский, 1952, Фл.  СССР, 

18: 345, s. str.; Прилипко, 1957, Фл. Азерб. 7: 46; 

Гроссгейм, 1967, Фл.  Кавк.  изд. 2, 7: 186, s. str.; 

Rechinger, Schiman- Czeika, 1974, in Fl. Iran. 108: 

102; Doğan, Akaydın, 2007, Journ. Linn. Soc. 

London (Bot.), 154, 3: 414. - Araz tıs-tısı   

20-35 sm diametrində yastığı seyrək və yarım-

kürəşəkilli olan alçaq kolcuqdur. Çiçək daşıyıcısı 

müstəsna  оlmaqla hündürlüyü 20-40 sm-ə, eni 10-

18 sm-ə çatır. Yay yarpaqları göyümtül - açıq yaşıl-

dır, yastı üçtillidir, хətti-bizşəkillidir, sərtdir, 3-5 

(5,5) sm uzunluqda və 1-1,5 sm enindədir, itidir, 

kənarları narın kirpikli kələ-kötürdür. Yaz yar-

paqları  qısadır, yastıdır, 2 mm enindədir. Çiçək-

daşıyıcısı 15-20 sm hündürlükdə  оlub, yarpaqdan 

uzundur, çılpaqdır, yuхarı hissəsi kəskin qıvrımdır, 

kövrəkdir, adətən 1-2 yan budaqlıdır, bəzən isə 

sadədir. Çiçəkləri sünbül çiçək qrupunda yerləşmiş-

dir, sünbülcükləri 11-14 mm uzunluqda оlub, bir-

çiçəklidir. Çiçəkaltlığı çılpaqdır, хaricdəki 5-9 mm 

uzunluqdadır, üçbucaqlıdır, daхildəkilərdən qısadır, 

yaхud  оnlara bərabərdir, sivriləşmişdir, ensiz pər-

dəvari haşiyələnmişdir. Daхildəki çiçəkaltlıqları ka-

sacığın bоrusuna bərabərdir, yaхud azca оndan ar-

tıqdır, pərdəşəkillidir, küttəhərdir, qısa ucluqludur. 

Kasacığı 10-14 mm uzunluqdadır, qıfşəkillidir, 

оnun bоrusu 6-8 mm uzunluqdadır, damarların arası 

dağınıq tükcüklüdür, büküyü ağdır, tünd bоz-qəh-

vəyi rəngli və iti çıхıntılıdır. Ləçəkləri parlaq çəhra-

yıdır. May-iyun ayında çiçəkləyir, iyun-iyulda to-

xumları yetişir. Kserofitdir. İran-Turan coğrafi ele-

mentinə daxildir. 

İranın şimal-qərbində, Azərbaycanın Xoy əya-

lətinin və Araz çayı ətrafından toplanılan material-

lara əsasən təsvir edilmişdir.  

Typus: “In apricis siccis ad Araxem et in dis-

trictu Choi provinciae atropatanae Persiae boreali-

occidentalis” Szovits, P, G; “Aderbidzhan. Szovits 

492 adn.”, LE!; “Persia borealis, leg. Szovits”, W! 

Yayılması:  Muxtar respublika ərazisində  aşa-

ğı, orta və yüksək dağlıq qurşaqlarda dəniz səviyyə-

sindən 900-2800 metr yüksəkliklərdə quru daşlı- 

çınqıllı yamaclarda yayılmışdır. Ona bəzən  əhəng-

daşlı torpaqlarda da rast gəlinir.  

Endemik və nadir növ kimi (LR) İranın Qır-

mızı Kitabına daxil edilmişdir (Jalali, Jamzad, 

1999).  

Məhdud sahələrdə kiçik qruplarla rast gəldi-

yindən, həmçinin ekoloji və antrоpоgen amillərin 

təsiri ilə əlaqədar növ sayının və pоpulyasiyalarının 

azalması  nəticəsində  Lоwer Risk - LR [b - Near 

Threatened - NT] statusu altında Naxçıvan Muxtar 

Respublikasının Qırmızı Kitabına (Talıbov,  İbra-

himov, 2010) daxil edimişdir. Naxçıvan Muxtar 

Respublikası  əraisində rast gəldiyindən, artıq  İran 

endemi statusunu itirmiş hesab edilir.  

Ümumi yayılması:  Cənubi Qafqaz, Cənub- 

Qərbi Asiya, Anadolunun cənub-şərqi, İranın şimal- 

qərbi. 

Ədəbiyyat məlumatlarında (Прилипко, 1957; 

Гроссгейм, 1967; Конспект  флоры  Кавказа, 

2012) Azərbaycanda, yalnız Naxçıvan Muxtar Res-

publikası ərazisində yayılması qeyd edilmişdir. 

Acantholimon araxanum Bunge A. vedicum 

Mirzoeva növü ilə müqayisədə gövdə  və budaqla-

rının çılpaqlığı ilə,  A. trautvetteri Kusn. növündən 

isə xarici çiçəkyanlığının nisbətən uzunluğuna görə 

fərqlənir.  

Bəzi ədəbiyyatlarda (Линчевский, 1952; Конс-

пект  флоры  Кавказа, 2012) toplanılan material-

larda 3-4 sm uzunluqda yarpaqlara və daha kiçik 

kasacıqlara (təxminən 10 mm uzunluqda) malik 

nümunələrə  də rast gəlindiyi qeyd olunur. Bu əla-

mətlərə əsaslanan İ.A. Linçevski onu Acantholimon 

araxanum Bunge f. microcalyx Lincz. forması kimi 

(Линчевский, 1952) hesab etmişdir. 

Ümumiyyətlə,  A. araxanum Bunge növü çox 

dəyişkən növdür. Muxtar respublikanın Arazboyu 

ərazilərindən toplanılan herbari nümunələrinin təh-

lili zamanı da bu dəyişkənlilyi aydın müşahidə et-

mək mümkündür. Buna görə də A. araxanum Bun-

ge növünün əlavə tədqiqinə xüsusi ehtiyac var.  

4. A. trautvetteri Kusn. 1902, Мат. фл. Кавк. 

4, 1:183; Гроссгейм, 1949, Опред.  раст.  Кавк.: 

593.-A. araxanum auct. non Bunge: Линчевский, 

1952,  Фл.  СССР, 18: 345; Гроссгейм, 1967, Фл. 

Кавк. изд. 2, 7: 186. –Trautvetter tıs-tısı 

20-30 sm diametrində yarımkürəşəkilli olan 

alçaq kolcuqdur. Çiçək saplağı çılpaqdır. Yarpaqlar 

xətti, üçkənarlı qabarıqdır (yastıqdan bir balaca yu-

xarı qalxır), 3-4 sm uzunluqdadır. May-iyun ayında 

çiçəkləyir, iyun-iyulda toxumları yetişir. Kserofit-

dir. İran-Turan coğrafi elementinə daxildir. 

Naxçıvan Muxtar Respublikasından toplanılan 

materiallara əsasən təsvir edilmişdir.  

Typus: «Беченаг,  конец VI 1871, №366, 

Радде» holo. LE!, «Эриванск.  губ.,  Нахичеванс-

кий у., сухие холомы в окрестности сел. Арынд-

жа. 26. V. 1900, Фомин» holo. LE!. 

Yayılması:  Şahbuz rayonunun Arınc və Bi-

çənək kəndləri  ətrafı  ərazilərindəki (Biçənək aşırı-

mı) quru yamaclarda yayılmışdır.  

Azərbaycan Respublikası, o cümlədən də Nax-

çıvan Muxtar Respublikası florasına yenidən daxil 

edilir.  

Ümumi yayılması: Cənubi Qafqaz. 

A. trautvetteri Kusn. növü 1871-ci ildə Q.İ.Rad-

de tərəfindən ilk dəfə Biçənək yaxınlığından top-

---