Müəlliflik hüququ Roland O

ediblər ki, fərdi hüquqlar burada tez-tez tapdanır.  

Şəxsi və institutsional hüquqlar barədə əlavə olaraq qeyd olunmalıdır ki, bu hüquqlar tam 

aydınlaşmayıb, bura digər sahələr və eləcə bütöv bir təbiətin hüquqları aid edilir. Ola bilər ki, 

bunlardan biri digərlərinin hüquqlarına görə narahat olsun, belə olduğu halda isə o müəyyən 

sahələr üçün də yırtıcıya çevrilmiş olur.

Bunun  həyata keçməsi o deməkdir ki, bizim persepktivimiz əslində qüsurludur. Başqa çıxış 

yolu olmayanda biz özümüzü dünya təbii olsa da, orada fərqli görürük. Yer ekologiyadır. Hər 

şey qarşılıqlı əlaqədədir və bir- birindən asılıdır.  Bu onu göstərir ki, həyatın da hüququ bizi 

müdafiə etməkdir. Misal üçün korporasiyalar təbiətə ancaq onu eksplutasiya etmək məqsədilə 

yanaşır.   Lakin   əgər   biz   kompaniyalara   da   bu   icazəni   versək   onda   təbiət   dağılar   və   hal- 

hazırda da dağıdılır.  Bu  o dərəcədə ola bilər ki, öz şəxsi həyatımız da təhlükə altında qala 

bilər. 

Biz   gərək   öz   planetar   ekologiyamızın   xarakerinə,   imkanlarına   və   onun   yaratdığı 

məcburiyyətlərə uyğunlaşaq. Fərdi və sosial rifah ayrılmaz surətdə dünyanın sağlamlığı ilə 

əlaqəlidir. 

Hər   halda,   həyatın   başqa   formalarında   bu   hüquqlar   bizə   lazım   olandan   da   dərinə   gedir. 

Həyatın verdiyi hüquqlar mütləq şəkildə bütün canlılara aid olunur. Buradan belə çıxır ki, əgər 

bizim hamımız bunun bir hissəsiyiksə onda hamı verilmiş bu hörmət və mübarizənin belə 

dərəcəsinə layiqdir. 

Məqsəd haqqında həmçinin filosofik bir sual da var, heç kəs həyatda sonunun necə olacağını 

heç   bir   halda   dəqiq   bilə   bilməz.   Buna   baxmayaraq   əlbəttə   biz   onun   qoyduğuna   əsasən 

yaşayırıq və daha geniş mənada həyatda sağ qalmağımız öz şəxsi məqsədimizdən artıqdır. 

Həyat - inkişaf etmək, onun ətraf mühiti ilə daha yaxşı balanslaşdırılmış münasibət qurmaq və 

bəlkə   də   ən   yüksək   məqsədə   can   atmaq   üçündür.   İnkişaf   etmək   üçün   olan   bacarıq 

fundamental  hüquqdur.  Buna görə  də  biz yer  planetində  dominantlıq  edən bir  hakim kimi 

qalan digərlərini də inkar etməyə hüququmuz yoxdur. 

“Həyatda  hamının hüququ var”  fikrinin  özündə bir  çox etik  məna  var.  Bu o deməkdir,  biz 

müxtəlif olsaq da, heç bir vəhclə təbiətə təsir etməməliyik, yəni populyasiyanı, istehlakı və 

texnologiyalardan   istifadə   etməyi   hər   zaman   nəzarətdə   saxlamalıyıq.   Sonra   isə   biz   təbii 

yaşayış mühitini və digər sahələrdə olan populyasiyaları bərpa etmək üzərində işləməliyik ki, 

onların da inkişafı bərpa olunsun. Bundan başqa bzim digər növ müxtəlifliklərinin inkişafına, 

onların genetik kodlarının manipulyasiyasına qarışmağa ixtiyarımız da yoxdur.

Demokratiya   hüquqların   cəminə   əsaslanır.   Bu   hüquqlar   hər   yerə,   bütün   canlı   aləmə   aid 

olmalıdır.  

Hüquq haqda son mülahizə - həyatda vacib sayılan bütün etirazlara ancaq hüquqla aydınlıq 

gətirilə   bilər.   Hüquq   layiq   olduğundan   artıq   deyil,   onu   qazanıldığı   qədərdir.   Hüquqsuz 

fəaliyyətin nəticəsi də yaxşı olmur. Doğurdan da olması vacib saydığın hüququn olmaması 

-19-

---

səni müəyyən mənada qurbana çevirir.

Anlayışlarda bərabərliyə görə olan hüquqla və yeməyə və suya görə olan azadlıq o dərəcədə 

aydın görsənirlər ki, onu başa düşmək asan hesab olunur. Demək olar ki, onlar öz-özlüyündə 

də görsənir. Ancaq reallıqda bu fərqli bir məsələdir. Qazanılmamış və müdafiə olunmayan 

azadlıq bir heçdir. Əgər o indi mövcud deyilsə, onda heç vaxt olmayacaq, əgər varsa o zaman 

ona çatmaq daha da asan ola bilər.

Hüququ daha dəqiq şərh etmək üçün onun məqsəd və tələblərini bilmək lazımdır. Tələblərin 

məqsədlə   uyğun   gəlməsi   məqsədə   nail   olmaq   deməkdir.   Əgər   o   bizdə   varsa   onda   biz 

həyatımızı yaşaya bilərik.

Uşaqların da hüquqları varmı? Əgər böyüklər onları tərbiyə və müdafiə edirsə onda var. Ətraf 

mühit və digər müxtəlif növlər də hüquqlara malikdirlərmi? Yenə də biz onları mübarizədə 

udsaq və onları müdafiə etsək. o zaman var.

Hüquq   elə hüquq kimi başa düşülməməlidir. O, məqsəd və tələbdir. Təbiətdə heç nə azad 

deyil.  Həyat özünü bəxş etməkdən qeyri heç bir hədiyyəsi yoxdur. 

VƏZIFƏ VƏ MƏSULIYYƏT 

8. XALQ DEMOKRATIK REJİMDƏ

Biz niyə demokratik olmalıyıq?  Başqa cür desək o kimin üçün mövcuddur?  Bunun cavabi 

xalqdır, yəni  ümumi cəmiyyət.  O, insan hüquqlarının ayrılmaz  hissəsidir. Lakin  cəmiyyətin 

demokratik olmalı olduğunu fikirləşən hakimiyyət məlumdur ki, adətən onları aldadır. Lakin 

küçə heç zaman birtərəfli olmur axı. Demokratiyaya nail olmaq və xalqa xidmət üçün xalq da 

öz növbəsində gərək bir çox öhdəçilikləri yerinə yetirsin.  Bu aydındır ki, demokratiya bizə 

xidmət edir, lakin burada diktatorluğun ola biləcəyini nəzərə alsaq, onda bu xidmət daha da 

asanlaşacaq. Diktatorluqda hədəf ona qarşı olan iştirakçı yox, camaatdır. Burada camaat öz-

özlüyündə   qərara   gəlmək   deyil,   nə   etməli   olduqlarını   soruşurlar.   Diktatorluq   ona   görə   pis 

idarəçilik sistemi hesab olunur ki, burada camaat represiyaya məruz qalır, yalnız sağ qalmaq 

barədə düşünür və yalnız öz gündəlik qayğıları ilə məşğul olmağa vadar edilir. Maraqlıdır ki, 

diktatorluqda   adətən   qruplarla   və   ya   ümumi   olaraq   camaatla   onların   xilası   üçün   komunal 

yaşayış   strategiyaları   istifadə   edirlər.   Çünki,   belə   şeylər   hər   zaman   tələb   olunandır. 

Demokratiyada isə insanlar daşıdıqları öhdəçiliklərə görə həvəsləndirilirlər. Burda əməkdaşliq 

etmək üçün istəklərin   olması mütləqdir.  Belə cəmiyyətlərdə adamlar demokratik sistemləri 

tam diktatura çərçivəsində qurur.  Burda o demokratiya təsvir olunur ki, o həyat iddialarına 

cavab versin və həmçinin də işləsin. 

İnsanların da öz növbəsində fərdi təbiətləri olur və bu “insan təbiəti” kimi xarakterizə edilir. 

Demokratiya   insan   xaraketerinə   tam   cavab   verir.   Lakin   burada   o   yalana,   qeyri-real   olan 

müsbət   bir   qiymətə   əsaslanır.   Amma   əslində   o   bir   sistem   olaraq   insanların   fəaliyyət 

göstərilməsi üçün yaradılıb, çünki biz həqiqətdə varıq. Insanlarda isə daimi olaraq qeyri-etik 

tərzlər   baş   verir.   Demokratiyaya   bir   çox   sistemlər   birləşir   ki,   onlardan   biri   hər   zaman 

nəzarətdə saxlanması lazım olan leqal sistemdir. Insan təbiətinin digər aspeklərindən biri də 

-20-

---