Müəlliflik hüququ Roland O

hərtərəfli   fərqləri   mümkün   edə   bilər.   Lakin   bu   hər   şeyə   qadir   olmaq   demək   deyil. 

Demokratiyanın  uğurlu işləməsi üçün qeyri-demokratik sosial strukturlar və həmçinin onun 

əsaslandığı   ənənələrə   dəyər   vermək   və   həmçinn   sistemə   inanmaqla   öhdəsindən   gəlmək 

lazımır. 

Maraqlı sual budur; əgər siz demokratiya qura bilməniz eyni zamanda ənənəyə son vermiş 

olursunuz. Bu az inandırıcıdır. İkincisi birincinin preikatıdır/xəbəridir. Bu ancaq o zaman baş 

verəcək ki, cəmmiyyət  öz azadlıqlarını bütün avtoritar ənənələrdən qazanacaq/udacaq, bu 

demokratiyaya doğru irəliləyişdir.

18. SILAHLI QÜVVƏLƏR 

Silahlı   qüvvələr   demokratiyada   böyük   rola   malikdir.   Bunlardan   ən   vacibi   xarici   təsirlərdən 

qorunmaq üçündür. Bundan başqa baxmayaraq ki, bir çox ölkələrdə bu məsuliyyət simvolik 

hal   alıb,   lakin   onlar   hakimiyyətin   sülhlə   təhvil   verməsini  də   təmin   edirlər.   Lakin   daha   da 

yaradıcı   demokratik   dövlətlərdə   silahlı   qüvvələr   seçki   məntəqələrinin   təhlükəsizliyini 

qorumalıdırlar və inandırmalıdırlar ki, seçkidən qalib çıxanlar öz postlarını tutacaqlar.

Silahlı qüvvələr insan cəmiyyətində ən böyük hakimiyyətə malikdirlər. Bunun üçün da onları 

diqqətlə idarə etmək lazım gəlir. Bu da nəzərə alınmalıdır ki, hərbi qüvvələr tərəfindən  hədə-

qorxu yaradılaraq vəziyyəti dəyişmək hansısa yüksək rütbəli məmurun əmri ilə aparılır. Səsi 

qorumaqdan başqa nadir hallarda hansısa bir qiyamçı qrupu ilə (federal qanunu pozan söz 

eşitməz dövlətdə daxil olmaqla) döyüşür və ya təbii bədbəxt hadisələrə də yardım göstərən 

əsgər heç bir vaxt ölkəyə qarşı istifadə olunmamalıdır. 

Nəticə   etibarı   ilə   hərbidə   qəti   yoxlanış   yoxdur.   Əsgərin   silahı   var,   o   istədiyi   zaman   onu 

insanların   əleyhinə   çevirə   bilər.   Bu   xalqın   öz   mərkəzi   ordusunu   məhdudlaşdırma   risqini 

balanslaşdırır (çoxtərəfli müstəqil regional gücləri deyil) və həmçinin ABŞ da Konstitusiya adi 

vətəndaşların da orduda xidmət etmələrinə də zəmanət verir. 

Hərbi qüvvələrdə hakimiyyət və öhdəçiliyin olması bir çox yerlərdə əvvəlcə problemlər yaradır. 

Buna görə cəmiyyətdə bu boşluqları doldurmaq üçün onunla diqqətli olmaq lazımdır.

İnsanlar   və   ya   onların   qrupları   özlərinin   rollarını   təyin   edərkən   onlara   haqq   qazandırmaq 

tendensiyası   da  olmalıdır,   əgər   bu  yoxdursa   onda   kritik  cəmiyyətin   düzəlməsi  üçün  yaxşı 

şeylər fikirləşmək lazımdır. Düz iş görün ki, hərbiçi də gedib öz müharibəsi ilə məşğul olsun. 

Əsgərlər   və   silahlar   bahalıdır.   Onlardan   insanların   ehtiyacını   ödəmək   (məsələn,   təhsil   və 

səhiyyə) üçün daha da səmərəli istifadə edilə bilər. Bunu nəzərdə tutan komandanların da 

hədə-qorxuları  şişirtməkdə öz maraq dairələri var.  Bu səbəbdən,  hökümət silahlı  qüvvələr 

üçün   aydın   direktivalar   müəyyənləşdirməlidir   ki,   misal   üçün   onlar   yalnız   müharibə   və 

döyüşmək üçün olmalıdır.

Ənənəvi   olaraq   real   hücuma   qarşı   və   ya   aşkar   olaraq   hədələrin   müdafiəsi 

məhdudlaşdırılmışdır. Birləşmiş Ştatlarda, Prezident Buş tək nəzərdə tutulan hədə-qorxulara 

qarşı  tutduğu fəaliyyətə haqq qazandırmaq üçün bu doktrinaya yenidən baxması ilə böyük 

ziddiyyət yaratdı, lakin orda olan təhlükə özünü döğrultmadı.

-47-

---

Bununla əlaqəli olan problemlərdən biri də maliyələşmədir. Tarixən hakimiyyətin əsas gəlir 

mənbəyi təcavüzkar cəmiyyətlərdə silahlı qüvvələrin qarət etdiyi yerlərdən gələn vergilər təşkil 

edirdi. Müasir demokratik dövlətlərdə isə bu könüllü ödəmələrlə əvəz edilmişdir. Hal-hazırda 

da xərclər o dərəcədə böyükdür ki, onlar ətraflı olaraq mühasibatçılıqdan keçməlidir. ABŞ da 

müdafiə qalmaqlaından sonra yenidən bunun risqli bir iş olması vurğulanmışdır. 

Maliyələşmə   və   məsuliyyətlə   bağlı   hərbi   qüvvələrdə   yaranmış   problemlər   meyllilik   qeyri 

müəyyəndir. Generallar belə bir mülahizədən istifadə edirlər ki, olan işləri  Milli Sirr  olmalıır. 

Hərbi quvvələrdə yayılmış bu sirr onun yarada biləcəyi təhlükənin analizinə görə konflikt üçün 

qaçılmaz qiymətləndirməni çox çətinləşdirir. Lakin demokratik cəmiyyət açıq olmalıdır. Sirr o 

zaman mövcud ola bilər ki, ən qeyri-adi vəziyyətlərdə xüsusi ilə həyatın müdafiəsi zamanı 

(misal üçün hansısa mənbələrin kəşfiyyatı zamanı)...     

Silahlı qüvvələrin (və dövlət) qeyri-etik davranışı əleyhinə müəmmalığa qarşı tədbirlər görülür. 

Misal   üçün   sirdən   cinayətkarlığın   üstünü   örtmək,   qətil   və   işgəncələr   və   də   daxil   olmaqla 

istifadə edilir. 

Cəmiyyətdə əsgəri geniş publikadan ayırmaq geniş yayılmışdır. Buna səbəb konfliktli təhsili 

və hazırlıqdan ibarətdir. Buna başqa cür də aydınlıq gətirilə bilər. Ayrılmaya tələb həmçinin 

əsgərin məruz qaldığı geniş şərtlərin yaradılmasıdır. Onlar öz şəxsiyyətini və istənilən etik 

normal   fikirlərini   itirməyə   məcbur   edilməklə   insanlar   əleyhinə   çevirirlər   ki,   onlara   verilmiş 

sifarişlə hətta bunun nə ilə nəticələnəcəyini nəzərə almadan öldürsünlər. Ordunun bir üzvü 

kimi sizə normal bir hal kimi ölümü, məcburi ölümü öyrədirlər. Siz də buna görə medal və 

ordenlərlə təltif edilirsiniz.

Əgər   əsgərlər   hansısa   real   xarici   təsirlərə   yönəldilirsə   bu   məqbul   hesab   edilir.   Lakin, 

manipulyasiya   ilə   istənilən   qrup   yenidən   xalqa   qarşı   da   yönəldilə   bilər.   Bu   dəqiq 

balanslaşdırmadır.   Əsgərlər   öldürməyi   öyrənməlidirlər,   lakin   bununla   yanaşı   həmçinn 

insanlarda   şəxsiyyəti   və   sədaqəti   gözləməlidirlər,   yəni   silahlarını   onlara   qarşı 

tuşlamamalıdırlar.

Hərbidə   də   dinə   xas   olan   bəzi   xüsusiyyətlər   var,   bura   onun   üzvülərinin   ölmək   üçün 

həvəslənməsi və kənar adamlar üçün təhqir edici vətəndaşlıq simasını göstərməsi aiddir. Bu 

hərbi  dövlətin  niyə   qəbul   edilməz  olduğuna   əsas   səbəbdir  və  teokratiyanın   bir   variantıdır. 

Patriotluq xalqa dəstək olmaq, əlbəttə tərifəlayiq bir şey deyil, nə xalq üçün, nə də onların 

yuxarıda tənqid olunmuş liderləri üçün...

Hərb funksiyası qədimdən zəbt etmə və özünü müdafiə sayılırdı. Bu isə digərlərinə qarşı qəti 

olaraq ilk və həll edici addımın atılması deməkdir. 

  Bu dəyşikliyə olan ehtiyac onun icrası zamanı, yəni hal- hazırda daha yaxşı tanınır. Çox 

millətli   qüvvələrdə   Birləşmiş   millətlər   təşkilatında   belə   himayədarlıq   altında   iştrak   etməklə 

demokratik hakimiyyətlər mübahisələrdə öz narahatlığını nümayiş etdirməklə bir başa öz milli 

rifahlarını qorumuş olurlar. Bu keçmiş praktikada möhtəşəm bir dəyşiklikdir, əgər o davam 

edərək bütün ərazilərə yayılarsa,  onda bu nə vaxtsa  yaradılmış  olan ən əhəmiyyətli  tarixi 

presientlərdən   birini   göstərəcək.   İstənilən   ayrıca   millət   zəif   qonşular   üçün   istila   tədbirləri, 

-48-

---

repressiyalar və ekstremizmlə məşğul olması onların əhalisinin yarısı və ya hamısının yox 

olub getməsi deməkdir.

Son olaraq müasir hərbi qüvvələr misilsiz silahlara və gücə malikdirlər. Onların o qədər gücləri 

var və onlar saysız- hesabsız cəmiyyətlər üzərində dominantlıq edirlər, onlaran biri də Çindir. 

Bzim məqsədimiz beynəlxalq Sülh Zonası yaratmaqdan ibarət olsa da o öz xalqını güc yolu ilə 

idarə   etməkdən   çəkinməyənəcən   və   bunun   əvəzinə   gücdən   əl   çəkərək   demokratiyanı 

yaratmayan millətlərə aid olmayacaq.

19. POLIS

Mütəşəkkil polis insan cəmiyyətində yeni inkişaf edib. Silahlı qüvvələrdən fərqli olaraq onlar 

ölkə daxilində səlahiyyətə malikdirlər. 

Polis təsis olunmamışdan əvvəl kimsə sizi və ya sizin ailənizə qarşı cinayət törətdiyi təqdirdə 

siz özünüz ədaləti axtarmalı idiniz. Başqa sözlə təbii hüquqlar üstünlük təşkil edir. Əgər sizin 

ailəniz güclü olardısa, onda siz ədalət tapa bilərdiniz (bununla da cəzalandırılmamış digərinin 

cəzalandırılmasına nail olardınız). Əks halda bu rədd edilərdi.

Bir çox ənənəvi cəmiyyətlər polisin köməyindən istifadə etmədən bu problemi həll etməyə 

çalışırdı. Misal üçün qəbilə cəmiyyətlərində cəza verməyə görə çətin qanunlara malik idilər və 

hakim kimi xidmət göstərən ağsaqqallarının məsləhəti ilə aparılırdı. Belə bir cəzalandırma çox 

sərt ola bilirdi, xüsusi ilə göz- gözə gəldikdən sonra. Bundan başqa cəza verənin məsləhətləri 

də ədalətsiz idi, nə qədər ki, güclü ailə yumşaq rəftar edilməsini tələb etmək qabiliyyətində idi. 

Nəticə   tayfa   ədalətinin   ən   yaxşı   halda   nizamsız   sistem   olmasından   və   ən   pis   halda   bu 

tayfanın qan tökməməsinə gətirib çıxarır.

Demokratik sistem ədalət məhkəməsinin bərqərar olması üçün yaradılıb. Bu qərəssiz olan 

polis və hakimlərin həyatda tətbiq etdiyi məqsədyönlü qanunların inkişafına əsaslanıb. Bu o 

məqsədlə   olunub   ki,   sistem   işləsin,   lakin   tayfanın   ədalət   məhkəməsinin   qəbul   edilməsi 

problemlidir.   Misal   üçün,   bir   sıra   yeni   qurulmuş   demokratik   dövlətlərdə   əgər   cinayət   sizin 

əleyhinizə (ya  da ki, siz sadəcə cinayət  nəsə bilirsiniz), siz polisə gedə bilməssiniz. Polis 

cinayətkarı həbs edərək türməyə salmayacaq. Bunun əvəzinə polis cinayətkari tapacaq və 

ondan rüşvət aldıqdan sonra hətta sizi də gəlib sıxışdıracaq. Bu da o deməkdir ki, cinayətkar 

bundan sonra sizin dalınızca yenidən gələcək və sizi öldürməyə çalışacaq. Belə sistemdə 

köməyə çağırmaq üçün heç bir ədalət yoxdur.

Burada polislə əlaqəli olan bir sual çıxır, onlar kimə xidmət edirlər. Biz hesab edirik ki, polis 

hamımıza xidmət edir, lakin müntəzəm deyil.

Demokratiya   yeni   yaranan   zaman   (müasir   vaxtda)   səs   vermə   hüququ   ancaq   mülkiyyət 

sahibkarlarına aid idi. Bunun nəticəsi olaraq qanunlar onların maraqlarına uyğun yazılaraq 

həyatda tətbiqini tapırdı. Polislər də reallıqda bu sinif üçün təhlükəsizlik mexanizmlərindən idi.

Polis bir çox cəmiyyətlərdə varlıların və cəmiyyət institutlarının qoruyucusudur. Onlar həyatda 

qanun yox, ictimai üsul yerinə yetirirlər. 

-49-

---

Polislərə   ən   böyük   iqtidar   verilibdir   ki,   öldürsün.   Bu   bəlkə   də   cəmiyyətin   ona   çox 

inanmasından irəli gəlir və bunun çox ciddi əsası olan mövzudur. Polis gərək həyatda qeyri-

etik   olan   insanlara   qarşı   qanun   tətbiq   etsin.   Onlar   öz   həyatlarını   risq   altında   qoymaqla, 

əməliyytalarını apararaq qoçaqlıq göstərirlər. Bizim etikamızın əsaslarından biri də imkanımız 

varsa kiməsə kömək etməkdir. Yaxşı polis bütün mümkün imkanlardan istiadə edərək yardım 

göstərir.

Bir çox cəmiyyətlərdə buna baxmayaraq belə inamı qırırlar. Çin və Birma kimi yerlərdə polis 

və emokratiya arasında çox incə bir xətt var.  Buna görə və silahlı qüvvələrlə polisi diqqətlə 

idarə etmək lazımdır. Bundan başqa onların ümumi əxlaq modeli bir çox hallarda problemlidir. 

Silahlı qüvvələr kimi polislər də öz işlərinə haqq qazandırmaq istəyirlər. Digər sözlə desək 

ətrafda cinayətkar olmadığı halda onlarda bunu yaratmağa bir tendensiya var.  

Polsilər mütəmadi olaraq cəmiyyətə  xofla baxır. Onlar özlərini elə aparırlar ki, sanki hamı 

günahkardır və hamını həbsə atmaq lazmdır (beləliklə də ədalət məhkəməsinin əsas prinsipi 

burda təhrif olunur). Bundan başqa polis öz xofundan cavab vasitəsi kimi istifadə edir ki, güya 

onlar onda cinayətkarları tanıya biləcəklər. Onlar azlıqda olan qrupların xofundan  sosial ayrı- 

seçkiliyin alətlərinə çevriliblər.

Belə hərəkətinə görə polis  ən vacib hakimiyyət qəsbkarına çevrilə bilər. Əksər məmurlar öz 

hakimiyyətini sevirlər və hər vəchlə sübut etmək istəyirlər ki, onlar nəyə malikdirlər və nədən 

istifadə eirlər. Onlar cinayətin digər fomralarında iştirak edirlər, bura hədə- qorxu, şübhədən 

yaranan sui- istifadə, qanunu, qeyri-qanuni istifadə və qanundan kənar həbs aiddir.

Müttəhimlərin   hüquqi   qanunlarından   yaranan   problemləri   məhz   buna   görə   açıq   şəkildə 

müəyyənləşdirilir və müdafiə olunur. 

Azlıqlara əlavə olaraq polis sui- istifadəsinin əsas hədəflərindən biri də mürtəhidlik və nifaq 

salmaqdır. Bu o fikri əsas götürür ki, onlar öz vəzifələrini ictimai qurluşu müdafiə etmək kimi 

hesab edir. Bu zaman fikrini bildirən və uyğunlaşmağı bacarmayan hər kəs düşmənə çevrilir. 

Polisin  zorakı  olmayan  ziddiyyətləri   məhdudlaşdırmağa  heç  bir  ixtiyarı   yoxdur,   bura  siyasi 

qruplara   müşahidə şpionluq etmə, sosial və ativistlərdir ki, təbiəti müdafiə edən təşkilatlar 

aiddir.   Polis   zidd   fikirləşənlərə   təzyiq   göstərirsə   onda   o   faktiki   olaraq   maneə   yaratmaq 

funksiyasını yerinə yetirir. 

Polislərin korrupsiya tamahının çox olmasına görə onlar cinayətkar və cinayətlə məşğul olan 

yerlərə   yaxın   olurlar.   Bir   çox   insanlar   yolunu   azaraq   cinayətkar   olurlar.   Problem   bundan 

ibarətdir ki, polislər də hər yerdə yazılmamaş qanunlar var, buna görə də siz pis polis olmayın. 

Məmurların   əksəriyyəti   belə   polisləri   tanıyırlar.   Ancaq   onları   məhkəməyə   təhvil   vermirlər. 

Hamılıqla susmaq çox pisdir.

Hüquqi sistemlərdən digəri budur ki, ailənin üzvü heç vaxt öz yaxınlarını və valideynlərini 

təqsirləndirə bilməz. Misal üçün ana öz oğluna şahidlik edə bilməz. Əgər polis məmurları 

qorumaq   məqsədilə   danışmırsa   deməli   onda   onlar   “ailə   müdafiə”sini   yerinə   yetirirlər.   Bu 

-50-

---

yolverilməzdir. Bu ancaq təbii ailələrdə istifadə olunur. Nə polisin, nə də silahlı qüvvələrin 

cinayətin üstünü basdırmağa haqları yoxdur...

Polisin sui- istifadə etməsi çox ciddi bir məsələdir və bu  tam yol verilməzdir. Məmurların özləri 

də onlara ictimaiyyət tərəfindən etibar olunmuş dövlət öhdəçiliyini pozurlar. Sərbəst verilmiş 

gücdən sui-istifadə etmənin mənfi təsiri haçansa polis tərəfindən (və ya istənilən başqa 

təsisatçı məmurlar tərəfindən) bizim özümüzə geri qayıdır və bu bir mənalı olaraq 

qəbahətlidir.

Buna   qarşı   birinci  addım   polisin   etdiyi   hədə-qorxuları   aradan   qaldırmaqdır.Bələkə   də   biz 

onların etdiyi etik olmayan hərəkətlərinə sərt etirazımızı bildirməliyik. 

20. KAPITALIZM VƏ KORPORASIYA

Tarixən   kapitalizm   demokratiya   ilə   ortaq   hesab   edilib.  Hamının   iştirak   edə   bildiyi   azad 

bazarların   inkişaf   etməsi   adi   insanlara   öz   həyatlarını   nəzarətə   almağa   icazə   verdi   və 

mərkəzləşmiş güçə qarşı durmaqla bununla da demokratiya siyası gücə hücum etmiş oldu.

Əlbəttə bazarlar çox qədim zamanlardan mövcuddur. İnsanlar hər zaman bacardıqları qədər 

öz əsas təlabatlarını ödəməyə və qalanlarını isə mübadilə etməyə can atıblar. Əsas dönüş anı 

sikkənin yaranması ilə baş verdi.

Pul   şəxsi   qida   üçün   insanların   təlabatlarına   görə   istehsal   edildi   və   bundan   sonra 

xüsusiyyətçiliyin və ticarətin əsası qoyulmağa başladı. Daha sonra bu davam etdirilərək ilk 

daha   böyük   məhsuldarlıq   üçün   ehtiyac   duyulmuş   komponentlərə   və   yeni   istehsalat 

texnologiyaları ilə əlaqəli olan alətlərə “investisiya” qoymağa imkan verdi.

Zaman zaman bazarlar böyüməyə başladı.  Bu da öz növbəsində iqtisadi gücün artmasına 

səbəb   oldu   (kapitalizmin   yaratdığı   problem   əslində   gələcəkdə   kömək   üçün   yaradılır)   və 

bununla da ilk müasir iqtisadi rəqabət fomrası yaradılır. Belə inkişaf həmçinin müxtəlif iqtisadi 

institutların  yaranmasına   gətirib  çıxardı  və  beləliklə  də,   məbədlərin   darvazaları   önündə   ilk 

xırda pul yaranmaqla maliyə institutları yaradılıdı. 

Kapitalizm istənilən bazar sistemini müəyyən edir. Daha da dərin götürsək bu pul olsada açıq 

şəkildə öz mövcudluğunu qoruyub saxladı. “Kapital” sadəcə iqtisadi puldur. Puldan mütləq 

şəkildə istifadə edən istənilən cəmiyyət ən azı qismən də olsa kapitalistdirlər və buna görə də 

sistemi risqə qoyurlar. 

Son on illikdə iqtisadi fəaliyyət fenomenal dərəcədə olmuşdur.  Bunun nəticəsi olaraq böyük 

koorporasiyaların maddi imkanları hətta böyük xalqdan da çoxdur. Dünyada koorporasiya və 

dövlətlər arasında elan edilməmiş müharibələr vardır və əsasən burada koorporasiyalar qalib 

gəlirlər.   Dövlətin   idarəsində   olan   müəssisə   fəaliyyəti   uğursuzluğa   düçar   olub   və   qlobal 

aristokartiyanın yeni forması demokratik dövlətlərin strukturu daxilində yaradılıb.

Bu   bərabərlik   vəziyyəti   deyil.   Biznes   və   dövlət   arasında   inkişaf   edən   gərginlik   öz   həllini 

tapmalıdır.   Əgər   burada   kompaniyalar   üstün   tutularsa   onda   demokratiya   burada   nominal 

-51-

---

hesab olunacaq. Əgər dövlət öz müdafiə funksiyasını bərpa edə və koorporasiyaları ələ ala 

bilsə onda bizdə fəaliyyət göstərən beynəlxalq demokratiya da ola bilər. 

Koorporasiya sistemi indi insan cəmiyyətinə bütöv yaxşınlaşma edir. Bu bzim həyatın hər bir 

sahəsinə - dövlət, xidmət, istehlakçı, icma və ətraf mühitə təsir edir. 

Ilk dərsdə biz bununla yanaşı, əsasən demokratiya prinsipləri cəminə əsaslanır və daha sonra 

kapitalizmlə   ziddiyyət   təşkil   etməsini   öyrəndik.   Buna   səbəb   kapitalizmin   özünün   fərqli 

binövrəsinin olmasıdır.

Demokratiya   əməkdaşlığa   əsaslanır.  Kapitalizm   (və   bunu   koorporasiya   vasitəsilə   həyata 

keçirilməsi)   bayram   və   yarış   kimidir.   Demokratiya   insan   bərabərliyni,   şəxsi   azadlığını   və 

onların etikasını ifadə edir. Koorporasiya belə bir prinsiplərlə fəaliyyət göstərir ki, “əgər biz 

bunu etmiriksə onda bunu kimsə edəcək”, buna oxşar olan “bizim bunu etməyə güçümüz 

varsa, bunu edəcəyik”, yəni bu da təbii qanundur.

Demokratiyanın dəyəri onun müxtəlifliyindədir. Kapitalizmdə pul bütün dəyərlərin ölçüsüdür. 

Bundan   başqa   xudpəsənd   maraqlar   ictimai   mənfəətdən   daha   vacibdir.     Qeyri-bərabərlik 

burada məqbuldur və hətta qaçılmazdır. Həyat, burada hər şey biznesdir. Hamı və hər şey 

məhsul və satışdır.

Bazarda güzəştlər çox olsa da müasir koorporasiyalar tərəfindən yaradılmış təhlükələr artıq o 

dərəcədə ciddiləşib ki, bu daima yoxlanmalıdır. Belə yoxlamalar kompaniya və öz rəhbərini 

yoxlayanlara bölünə bilər. 

Əlbəttə rəhbərlər də vətəndaş və cinayətkar kimi cəzalandırıla bilər, əgər məlum olsa ki, onlar 

qanunu pozublar. Faktiki olaraq bütün demokratik və seçmə dövlətlər qanun tətbiq ediblər. 

“Ağ yaxalıqların cinayəti”- onlar nə tədqiq edilir, nə də məhkəməyə cəlb edilirlər.  

Bu islah olunmalıdır. Bundan başqa icraçı davranışları sürgünlük və rüsvayçılıqla idarə etmək 

olar.   Fəalları   təkcə   qeyri-etik   kompaniyalarla   yox,   həmçinin   onların   menecerləri   ilə 

müəyyənləşdirmək olar və sonra həmin insanları rüsvayçılıq stoluna oturdaraq press- relizlər 

vasitəsi ilə demonstrasiya etmək lazımdır. 

Kompaniyaların yoxlanışı dövlətin və medianın məsuliyyətindədir. Dövlət idarə etmə sistemi 

başlanğıcı sui- istifadəyə görə bütün sahələri əhatə etməlidir.

İnsanlar üçün əsas yoxlanış – kompaniyaların protesti, yazılı demonstrasiyalar və daha vacib 

olanı boykot  hesab olunur. Boykot  bütün kompaniyaları  məcbur edə bilər, əlbəttə istehlak 

məhsullarını dəyişmək üçün. Belə ki, bir çox kompaniya qeyri-etik olmasına görə boykotlar 

daha geniş yayılmağa başlamışdır. 

Əlaqəli   tənzim   edilən   problemlərdən  -   istehlakçılara   səlahiyyətin   verilməsidir   ki,   bütün 

məhsullar   markalansın.   Yarlıklarda   təkcə   məhsulun   tərkibi   göstərilməsin   həmçinin   onun 

müəssisədə sosial və ekoloji təsirlərə məruz qalması haqda məlumat da öz əksini tapmalıdır. 

Burada   xüsusi   ilə   gen   mühəndisliyi   və   ya   klonlaşdırmaya   aid   məsələlər   də   öz   əksini 

-52-

---

tapmalıdır. 

Struktur   vasitələrinin   son   mədudlaşdırılması.   İlk   koorparasiya   üçün   hüquqi   insanlar 

olmamalıdır. Belə bir status faktiki anti- müqavimətin başqa misalı olmaqla bariyerdir, hansı ki, 

yaxşı fəaliyyət göstərən cəmiyyət və demokratiyaya görə mövcuddur. Birləşmiş Ştatlarda, Ali 

Məhkəmədə qərara alındi ki, bu tamamilə dəyişdirilməlidir.

Bundan   başqa   qazanc   problemi   də   var.  Bütün   bunların   hamısı   qazanca   görə   başlayır. 

Koministlər güman edirdilər ki, problem şəxsi mülkiyyətin mövcud olmasına görə yaranır, lakin 

onlar  bunu səhv  başa  düşmüşdülər.  Hamı  kasıb  və   hamı   varlı  ola  bilməz..  Real  problem 

qazancdır.   Korparativ   müəssisələr   tərəfindən   qazancın   geniş   miqyasda   artırılması   gərək 

aradan qaldırılsın. Tamamilə gəlirli təşkilatlar qeyri-gəlirli kimi məhdudlaşdırılmalıdır. 

Əlbətdə,   müasir   kapitalistlər   bunun   dəyişməsinin   əleyhinə   çıxırlar.   Onlar   israr   edirlər   ki, 

insanlar başqaları üçün deyil, öz şəxsi maraqlarına görə hərəkət etdiyi üçün cəmiyyət də ona 

görə eqoizmdən azad olunmasını tələb edir. Baxmayraq  ki, kapitalistlərin  belə bir  inamını 

həmin faktın özü ilə etika imkanlarını rədd edirlər.

Kapitalizm   feodalizmin   yeni   formasına   yaxşı   olan   avtoritar   quruluş   yaradır.   Buna   səbəb 

eksplutasiya   sitemidir.   O   təbii   qanunların   prinsipləri   ilə   davam   edir.   Onun   prinsip   və 

təcrübələrinə görə həmişə rəhimsiz olan qalib gəlir. Bəşəriyyət özünün cəmiyyətini, sistemdə 

qurluşunun belə tipini əsaslandra bilmir, hansı ki, hər yerdə hər şey pul-kreditlə qiymətləndirilir 

ki,   bunlar   da   acgözlük   və   eqoizm   deməkdir.   Biz   gərək   demokratiyanı   seçək   və   bizim 

həyatımızı   məhdudlaşdıran   bazar   iştrakçılarına   zamin   durmağa   borclu   olan   idarə   etmə 

vasitələrini həyata keçirək.

-53-