MiRZƏ ŞƏFİ ŞƏrq qərb araşdirmalarinda
Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 221 “Ey ke, həmhöcreye mai, vərəqe zohd beşuy”, “Şahede xərgəhneşin zolf ze rox kərd baz”, -mətləli şeirləri Naci və Nasehlə müşairəsi və “Həsb-hal” bu mənbədən götürülmüşdür. Həmin əsərlər mətndə hər yerdə (*) işarəsi ilə göstərilmişdir. Səh. 60. Sədəğin yayı qaşın sədqəsi qurban Süsəni. Fikrimizcə şeirdə-gözə tuşlanan ox mənasında olan “sədağ” sözü burada ahəng incəliyi xatirinə “sədəğ” kimi işlənilmiş və əlyazmasında katib xətası olaraq, ğeyn “ğ” ilə deyil qaf “q” ilə yazılmışdır. XVIII əsr şairlərindən Ağa Məsih Şirvaninin: “Dila, etmə təvəqqö, rastguluq qanda qalmışdır, Qərinə özgədir, onlar keçən dövranda qalmışdır”. mətnlə ilə başlanan müxəmməsində də, “sədağ” sözü yuxarıda dediyimiz mənada işlənilmiş və fikrimizi təsdiq edə bilər: Sədağ oxu kimi kəctəbilər tutmuş nəzərgahi Olar kim, doğrudur, əyri qılınc tək yanda qalmışdır. Vazeh yuxarıda göstərilən misrada çox əyri olan sədağ yayının öz əyriliyini bir sədəqə olaraq gözəlin qaşlarından aldığını söyləyir. Bunun ona bir sədəqə, qurbanlıq verildiyini deyir. Nəzakət Əliyeva 222 Səh. 61. Edə gər zində ləbin ləfzi Məsiha, yaraşur. Məsih, yaxud Məsiha İsa peyğəmbərin ləqəbidir. Ləfzi Məsiha İsanın ləfzi-sözü deməkdir. Dini rəvayətə görə İsa guya öz nəfəsi və sözü ilə ölünü dirildirmiş. Bu misrada şair gözəlin şirin danışığı ilə Məsihanın özünü belə, dirildə biləcəyini söyləyir. Səh. 61. Şeir ilk dəfə 1929-cu ildə Ə.Ə.Seyidzadə tərəfindən nəşr edilmişdir (Bax: Ə.Ə.Seyidzadə. “Gəncəli böyük mütəfəkkir və şair Mirzə Şəfi Vazeh”. Gəncə, 1929). Şair kitabda 90, 100-cü səhifələrdə verilən: “Min ev yıxıb, tikirsiniz bir boş minarə”, “Ta key del on delaram zin del rəmide darəd”, misralari ilə başlanan iki şeri və farsca rübailəri həmin kitabçadan alınmışdır. Bu şeirlər mətndə hər yerdə (**) işarəsilə göstərilmişdir. Səh. 61. Zənnimizcə, misra yazıdan yazıya keçdikcə təhrif olunmuşdur. Şeri: “Min ev yıxıb, tikirsiniz bir boş minarə, Ərşə çıxıb, yetmək üçün pərvərdigarə” -şəklində islah etmək bəlkə məqbul göründü. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 223 Səh. 61. Şeir ilk dəfə çap olunur. Həmin misraların Mirzə Şəfi Vazehin olduğunu təxmin edirik. Səh. 62. Səbzpuş olmuş qədin rüxsari-atəşgünilə, Musiyi-İmranə guya, Tur şəklin göstərür. Musa peyğəmbərin (İmran ləqəbidir) Tur dağında Allahla danışığı haqqındakı hədisə işarədir. Bu hədisə - dini rəvayətə görə, guya həmin danışıq zamanı Allah Musaya od şəklində görünmüşdür. Vazeh şeirdə gözələ müraciətlə göstərir ki, sənin boyun od saçan yanaqlarının şövqündən al-yaşıl rəngə bürünmüşdür. Sənə baxan aşiqə şəklin Musayə Tur dağında görünən odu xatırladır. Səh. 63. Tilbə könlüm tillər ilə asılub, tildir səbəb, Filməsəl, baxqan kəsə Mənsur şəklin göstərür. Mənsur Həllac məşhur sufilərdən olmuşdur. İslam dini və şəriətin ehkamlarını təftiş etmək ittihamilə 918-919-cu illərdə Bağdadda Xəlifə Müqtədirbillah tərəfindən dara çəkilmişdir. Öldürülərkən o, dar ağacı altında məğrur dayanmış, tövbə etmək istəməmişdir. Buna görə də, zaman keçdikcə Mənsur Həllac obrazı Şərq poeziyasında məslək və əqidəyə sədaqətin rəmzi kimi verilmişdir. Beytdə dar ağacından asılmış Mənsurla eşq, sevda ucundan gözəlin incə tellərindən asılmış dəli, aşuftə bir könül müqayisə edilmişdir. Birinci məslək və Nəzakət Əliyeva 224 əqidədə nə qədər fədakar və dönməzdirsə, ikinci də (aşiq) məhəbbət və dostluqda eləcə fədakar və sabitqədəmdir. Qeyd: Müşairə A.Bakıxanovun “Göstərür” rədifli şeri əsasında aparılmışdır: Gözlərin kim, aşiqə məxmur şəklin göstərür, Əhli-fəqrə mərdümi-məğrur şəklin göstərür. Səh. 69. Mahmud türbətindən cəza günü bu nida qopar: Əyaz qılıncı ilə ölmüşə cənnət nə lazım? Burada Sultan Mahmud Qəznəvi (969-1030) ilə onun yaxın və sadiq dostu Əyaz arasında olan dostluğa işarə olunur. Əyaz öz ağıl və zəkası, həmçinin Sultan Mahmuda olan məhəbbət və səmimiyyəti ilə başqalarından seçilmişdir. Hətta onların arasında olan bu səmimiyyət və məhəbbət zərbül-məsələ çevrilmiş, dostluq və sədaqət nümunəsi kimi göstərilmişdir. Şairlər bu barədə “Mahmud və Əyaz” adında çoxlu mənzumələr yazmışlar. Vazeh bu məsələni xatırlamaqla dostluq və məhəbbəti tərənnüm etmək istəmişdir: Əyaz tiğilə-dost qılıncı ilə öldürülənə cənnət nə lazımdır? Belə bir ölüm ən böyük xoşbəxtlik deyilmi? Səh. 77. “Bəlleyli iza yəğşa!... Vənnəhari iza təcəlla! –Quranda ayədir (tərcüməsi göstərilən Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 225 səhifədədir). Şair burada ayrılıq və vüsal çağlarını vermək üçün həmin ayədən istifadə etmişdir. Səh. 80. “Qətən əydihin”-quranda surədir (tərcüməsi göstərilən səhifədədir). Bu surədə Yusif və Züleyxa hekayəsi verilmişdir. Dini rəvayətə görə Yusif Züleyxanı görmək üçün onun otağına daxil olanda, Züleyxa qızlarla oturub turunc kəsirmiş. Yusifin fövqəladə gözəlliyi qarşısında heyran qalan Züleyxa və qızlar turunc əvəzinə, ixtiyarsız olaraq, əllərini kəsmişlər... Burada isə, ifadə müstəqim mənada işlənmiş, sonra rəvayətlə əlaqələndirilmişdir. Səh. 80. Əllə turuncu bir-birindən seçməyib, kəsmək təəccüblü bir şey deyil, Sənin kəməndinin hər bir telində yüz başıkəsilmiş qərar tutmuşdur. “Beytin mənası “Yusif və Züleyxa” haqqında rəvayətdə verilmişdir, bax.səh.121-122). Nəzakət Əliyeva 226 LÜĞƏT A Abi-həyat-dirilik suyu B Badə-şərab Baxqan kəsə (özbəkcə)-baxan adam Bədri-tamam – bütöv ay, on dörd gecəlik ay (məc.gözəl üz) Bərq-ildırım, işıq Bəsirət əhli gözüaçıq adam Bülənd-uca, yüksək Ç Çeşm – göz D Dəmət-gül dəstəsi Dərgah - astana Dəst - əl Didə-göz E Eyma-işarə (qaş-gözlə) Ə Əbr-bulud Ədəm-heçlik, yoxluq Əflak-fələklər Ətvar-qalıq, naz-qəmzə Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 227 F Fəraq –ayrılıq Filməsəl –məsələn (burada-sanki, elə bil ki) G Giryan – ağlar Gülgün – al, qırmızı H Həmnişin-bir yerdə oturub duran, yoldaş, dost Hərəkatu rəviş-davranış Həsb-hal – hal-əhval X Xilaf - əksinə, tərsinə Xislət – insan təbiəti Xoşnud - razı qalmaq, sevinmək Xubluq - gözəllik, yaxşılıq Xud - özü Xuram – nazlı- nazlı yerimək Ġ İbn – oğul İqtiza-icab, mümkünlük, zərurət İsar-malını səxavətlə vermək, qurban etmək K Kərim-mərhəmətli, səxavətli (burada, bəyənilmiş) Kişvər – ölkə Kövkəb – ulduz Kur-kor Nəzakət Əliyeva 228 Q Qitə - şeir forması L Laf-yalan Ləb-dodaq Ləfz-söz, danışıq M Mehr-məhəbbət Mədh-tərif Məxmur-xumarlanmış Məniyyət-müşayiət edənlər Mətlə-şerin ilk misrası Miknət-var, dövlət Mur-qarışqa Mühəqqər-həqir, zəif, aciz Müşairə-şeirləşmə N Ney-tütək Nəzzarə-tamaşa P Peyda-olmaq, görünmək, tapılmaq Pəmbə-pambıq Pəyyam-məktub, sifariş Puş (puşak)-geyim Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 229 R Rastguluq-doğruluq, doğru danışmaq Rəncur-xəstə, naxoş Ruxsar-üz, yanaq Ruj-üz S Sabitqədəm-səbatlı, dönməz, möhkəm adam Sanmağay (özbəkcə)-sanmayın Sarban-sarvan Səbz-yaşıl Səhi-qəd-uca boy, düz qamət Sərapa-başdan-ayağa Sərgəştə-avara, sərgərdən Sirişk-göz yaşı Sitəmkar-zülmkar ġ Şəmayil-surət, camal T Tanq-imas (özbəkcə) –eyb olmaz Tar-qaranlıq Tarac-qarət, talan Təmas-toxunmaq Tən-bədən, can Tənbur-çalğı aləti Tiğ-qılınc Tilbə könlüm (özbəkcə) – dəli könlüm Türbə-qəbir, məzar Nəzakət Əliyeva 230 Türfə-qəribə Türreyi - zülf-hörük, saçın qatları Ü Ürfan-elm, bilik V Vəhm-qorxu Vəsf-tərif Z Zar –ağlar Zərd-sarı Zində-diri Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 231 ƏDƏBĠYYAT 1. Die Lieder des Mirza Schaffy. Berlin. 1851. (Mirzə Şəfinin almanca nəğmələri). 2. Aus dem Nachlasse Mirza Schaffy. Berlin, 1875. (Mirzə Şəfinin irsindən). 3. F.Bodenştedt. Taysend ind in. Tad im Orient Berlin, 1850. 4. Pesni Mirzı Şafi v perevode u Gyferta. Moskva, 1930. 5. Mirzə Şəfi Vazeh. “Nəğmələr”. Uşaqgəncnəşr. Bakı, 1961. (A.Aslanovun almancadan tərcümələri). 6. Mirzə Şəfi Vazeh. “Kommunist” qəzeti nəşriyyatı 7. Ə.Ə.Səidzadə.Mirzə Şəfi Vazeh. Bakı, 1929. 8. A.A.Seidzade. Mirza Şafi Vazex. Baku, 1969. 9. U.K.Enikolopov. “Poet Mirza Şafi”. Baku, 1969. 10. M.Rafili. “Mirza Şafi v mirovoy literature”. Azerneşr, Baku, 1958. 11. S.Mümtaz. Mirzə Şəfi. Bakı, 1926. 12. F.Qasımzadə. “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”. Bakı, 1956. 13. Tiflis, Kekelidze adına Əlyazmaları İnstitutu Fondu P – 107 – 137. 14. Tiflis Dövlət Tarix Arxivi, fond 19, vahid saxlama qovluğu 172, siyahı 1. 15. S.Şükürov. “XIX və XX əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatına aid tədqiqlər”. Bakı, 2002. 16. S.Şükürov. “Gəncəli Vazehin nağılı”. Bakı, 1998. 17. “Mirzə” (povest). İrəvan. 1932. Nəzakət Əliyeva 232 18. Əlisa Nicat. “Nəğməyə dönmüş ömür”. Bakı, 1980. 19. Akif Bayramov. “Mirzə Şəfinin ədəbi irsi”. Bakı, 1980. 20. B. Markov. Navstreçi. SAB. 1878. 21. L.N.Tolstoy. Polno. Sob. Soçi. L-M. 1934. 22. A.Aslanov. “M.Ş.Vazeh. Nəğmələr”. Şərq-Qərb, Bakı, 2004. 23. Z.Oruc. “M.Ş.Vazeh. Nəğmələr”. Bakı, 2004. 24. Rafili M. Sabuxi: Süenariy. – Lit. Azerbaydjan, 1941, № 4,s. 18-49. O drujbe i vliyanii Mirza Şafi Vazexa na M.F.Axundova. 25. Xazri N. Pyedestal bez pamyanika: /Poema v proze/. Per. s azerb. S.Mamedzade. – Drujba narodov, 1983, № 11, s. 86-130. 26. Xalil Zeynal. Çitaya Mirza Şafi Vazexa: Stixi \ Per. V. Zayüeva. – Lit. Azerbaydjan, 1978, № 8, s. 108-116. 27. Allaxverdiev M. Novaya jizn pota: \ O spektakle «Mirza Şafi Vazex» v Azerb. qos. akad. dram. teatre im. M.Azizbekova po odnoimyonnoy pyese Nabi Xazri \. Bakin. rab, 1982, 22 iölə. 28. Baqirov Q. «Ya k svetu şyol … »: /Spektakl / Azerb. qos. akad. dram. teatra im. M.Azizbekova «Mirza Şafi» po odnoimyonnoy pyese Nabi Xazri /. Baku, 1982, 1 may. Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 233 MÜNDƏRİCAT Ön söz ............................................................. 3 M.Ş.Vazehin həyatı.......................................... 7 Salman Mümtaz Mirzə Şəfi Vazeh haqqında ............................................................ 23 Süsəni (Müxəmməs)....................................... 27 Muşairə........................................................... 29 Mirzə Məhəmməd Həsən................................ 30 Qəzəl............................................................... 30 Qəzəl............................................................... 31 Qəzəl (Müxləs)................................................... 32 Qəzəl............................................................... 33 Qəzəl............................................................... 35 Məktubun intizarında...................................... 36 Avropada Mirzə Şəfi Vazehi Fridrix Bodenştedt tanıtmışdır....................... 49 Neyləyirsən yaşı sən........................................ 55 Nöhbikə.......................................................... 61 Azərbaycan ləhcəsində tatar müntəxəbatına erməni xəyanəti....................... 64 Qafqazda Mirzə Şəfi Avropada Fridrix Bodenştedt......................... 71 Y.Mundek Mirzə Şəfi haqqında........................ 74 Mirzə Şəfinin maarifçiliyi................................. 80 Mehdi Əliyev: Tanınmış təhsil təşkilatçısı, böyük müəllim. professor Misir Mərdanov................................ 103 Fridrix Bodenştedtin “Şərqdə min bir gün”romanının ön sözü................................ 123 Nəzakət Əliyeva 234 Şərqdə min bir gün Birinci fəsil Qafqaz üzərindən Tiflisə.................................... 125 İkinci fəsil Gəncənin müdrik adamı – Mirzə Şəfi................ 127 Üçüncü fəsil Mirzə Şəfi Vazehin məhəbbət hekayəsi............. 136 Dördüncü fəsil Müdriklik məktəbi............................................... 151 Beşinci fəsil Müdriklik məktəbi (davamı)............................... 156 Altıncı fəsil Gəzintilər, uzaqgörənliklər və möcüzələr.......... 158 Doqquzuncu fəsil Müdriklik məktəbi............................................. 168 Onuncu fəsil Axalsix paşalığında gəzinti................................ 173 On birinci fəsil Müdriklər yarışı.................................................. 173 On ikinci fəsil Tiflis yayın sonunda Müdriklər məktəbinə qayıdış............................. 178 On üçüncü fəsil Mirzə Şəfi tənqidçi kimi..................................... 179 On beşinci fəsil Tiflisdə tatar mənzili........................................... 181 On altıncı fəsil Mirzə Şəfinin kitab çapına oln şəxsi fikirləri və hüsnxət yazısına olan göstərişləri................. 184 Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 235 On səkkizinci fəsil Gəncə aliminin ikinci və sonuncu məhəbbəti Mirzə Şəfi nəğmələrinin yekunu Məhəbbət həmişə ilğım olur.............................. 187 On doqquzuncu fəsil Şərqdə qadınlar................................................... 198 Tərcüməçinin qeydləri........................................ 206 Orijinal şeirləri................................................... 207 Azərbaycanca şeirlər........................................... 208 Mirzə Şəfi Vazehlə Nci və Nasehin müşairəsi... 209 Farsca şeirlər..................................................... 210 Qeydlər və izahlar.............................................. 220 Lüğət .................................................................. 226 Ədəbiyyat............................................................ 231 Nəzakət Əliyeva 236 Nəzakət Əliyeva. “Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında”. Gəncə, 236 səh. 2013 Texniki redaktor: Fərhad MİRZƏYEV Kompüter yığımı: Günay İSMAYILOVA Kompüter dizayneri: Nailə MİRZƏYEVA Yığılmağa verilmiĢdir: 01.05.2013 Çapa imzalanmıĢdır: 07.05.2013 Kağızın formatı: 60x90, 1/16 Uçot nəĢr vərəqi: 14,8 Tirajı: 200 AMEA Gəncə Bölməsi, H.Əliyev prospekti 153. Document Outline
Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|