Microsoft Word qarachayev teyyub doc

26 

 

6)  Konosament.  Yükün  daşınması  üçün  onun  yüklənməsi,  daşınması  və 

alınması hüququnu təsdiq edən beynəlxalq standart sənəd formasıdır. Konosament 

yük  daşıyıcısının  daşıma  müqaviləsinin  şərtləri  ilə  təsdiqlənmiş,  yükün  ünvanına 

çatdırılması  haqqında  şərtsiz  öhdəliyidir.  Adlı  konosament  yükün,  üzərində  adı 

göstərilmiş  şəxsə  məxsus  olduğunu  bildirdiyi  və  digər  şəxsə  ötürülə  bilmədiyi 

halda,  orderli  konosament  yükü  göndərənin  və  ya  qəbul  edənin  əmri  ilə 

indossoment  vasitəsilə,  təqdimatlı  konosament  isə  adi  yolla  təqdim  etmək 

vasitəsilə üçüncü şəxsə ötürülür.  

Xətti (sadə), çarter (çarter reysləri edildikdə), sahilyanı (yükün sahildə qəbul 

olunmasını təsdiqləyən), göyərtə (yük gəminin göyərtəsində qəbul edildikdə) və s. 

konosament növləri də məlumdur. 

Bunlardan  başqa,  törəmə  qiymətli  kağız  növləri  də  var.  Onlar  alqı-satqı 

müqavilələrini  tərənnüm  edirlər.  Törəmə  qiymətli  kağızlar  sahibinə  ilkin  fond 

qiymətli  kağızların  alqısına  və  ya  satqısına  olan  hüququnu  təsdiqləyən  qiymətli 

kağızlardır.  Törəmə  qiymətli  kağızların  tədavül  məqsədi  əsas  fond  qiymətli 

kağızların məzənnəsinin dəyişməsindən mənfəət əldə etməkdir. Bu kağızlar 1970-

ci  illərdən  maliyyə  mühitində  özlərinə  yer  tapmağa  başlamışlar.  Bunlara  opsion 

əqdləri, fyüçers əqdləri, forvard əqdləri, svoplar, həmçinin varrantlar və depozitari 

qəbzləri  də  aid  edilir.  Törəmə  qiymətli  kağızlar  üçün  baza  aktivi  kimi  xarici 

valyuta, qiymətli kağızlar, birja indeksləri, əmtəə və s. çıxış edə bilər. 

7) Opsion. Latın sözü olub seçim mənasını verir. Opsion sahibinə müəyyən 

edilmiş  tarixdə  müəyyən  baza  aktivinin  əvvəlcədən  razılaşdırılmış  qiymətlərlə 

almaq  və  ya  satmaq  hüququnu  ifadə  edən  qiymətli  kağızdır.  Opsion  müqavilə 

forması  olmaqla  qiymətli  kağızların  alqı-satqı  proseslərini  yerinə  yetirmək 

hüququnu  tərənnüm  edir.  Lakin  bu  əməliyyatıyerinə  yetirməmək  də  olar.  Bu 

əməliyyat  öhdəlik  formasında  olur.  Opsion  əməliyyatlarının  2  növü  mövcuddur: 

“call” (alqı) və “put” (satqı) opsion əməliyyatları. 

“Call”  opsion  müqavilədə  göstərilmiş  müddət  ərzində  müəyyən  miqdar 

qiymətli kağızları, bu müqaviləni başa çatdırmaq öhdəliyi olmadan, razılaşdırılmış 

qiymətə opsionu yazan şəxsdən almaq, “Put” opsion müqaviləsi isə opsionu yazan 

---

27 

 

şəxsə satmaq hüququ verir. Beləliklə, opsion alıcısı qiymətli kağızları almaq və ya 

satmaq  hüququndan  istifadə  edə  də  bilər,  etməyə  də  bilər.  Lakin  opsion  satıcısı 

müqavilənin şərtlərinə əsasən istənilən halda sövdələşməni yerinə yetirməlidir.  

Opsionun qiyməti kimi opsion alıcısının satıcıya ödədiyi mükafat çıxış edir.  

Opsionun  bir  sıra  üstün  cəhətləri  vardır.  Məsələn,  opsion  alıcısının  qeyri 

məhdud  həcmdə  mənfəət  almaq  imkanı  olduğu  halda,  itkiləri  ödənilən  mükafatla 

məhdudlaşır.  Həmçinin,  opsion  əməliyyatları  yüksək  rentabelliyə  malikdirlər. 

Yəni,  kiçik  məbləğdə  mükafat  ödəməklə  ondan  dəfələrlə  artıq  həcmdə  mənfəət 

əldə etmək imkanı vardır. 

8)  Fyuçers.  Müəyyən  edilmiş  tarixdə  müəyyən  baza  aktivinin  əvvəlcədən 

razılaşdırılmış qiymətlərlə alınması və ya satılması haqqında öhdəliyini təsbit edən 

standartlaşdırılmış  birja  müqaviləsini  ifadə  edən  qiymətli  kağızdır.  Fyuçers 

müqavilələrində iki iştirakçı öz üzərinə müqavilədə göstərilən müddətdə əmtəənin 

müqvilənin bağlandığı ana olan qiymətlə müvafiq olaraq alınması və satılması üzrə 

öhdəlik qəbul edir. 

Fyuçers müqaviləsi bağlandığı an heç nə alınmır və heç nə satılmır. Sadəcə 

müqavilə bağlandıqda hər iki tərəf öz üzərinə aktivin alınması və satılmasına dair 

öhdəlik  qəbul  edir.  “fyuçers  kontraktının  alqısı”  anlayışı  kontraktın  icra  anı 

çatdıqda  ilkin  birja  aktivini,  kontraktın  əks  tərəfindən  qəbul  etmək  və  onun 

dəyərini,  kontrakt  bağlanan  andakı  məzənnə  ilə  ödəmək  öhdəliyi  mənasını  verir. 

“fyuçers  kontraktının  satqısı”  dedikdə,  kontraktın  icra  anı  çatdıqda,  ilkin  birja 

aktivini, kontraktın əks tərəfinə çatdırılması və bunun müqabilində kontraktın satış 

qiymətinə əsasən müvafiq pul vəsaitlərinin alınması başa düşülür. 

Hər bir fyuçers kontraktının ömrü məhdudur. Onunla ticarətin son günü və 

bu günün hansı anınadək ticarətin aparılacağı əvvəlcədən məlumdur. 

Fyuçers  kontraktlarının  icrası  və  bütün  hesablaşmalar  fond  birjası  və  ona 

hesablaşma  orqanı  kimi  xidmət  edən  hesablaşma  (klirinq)  palatası  tərəfindən 

zəmanətləndirilir. Hər bir fyuçers kontraktı üzrə sığorta fondu yaradılır. Bir qayda 

olaraq  bu  kontraktlarla  əməliyyat  keçirməkdən  ötrü  investorlar  müqavilə 

əmtəəsinin dəyərinin müəyyən həcmində (8-15 %) pul girovu qoyur. Bu vəsaitlər 

---

28 

 

müqavilə  tərəflərinin  götürdüyü  öhdəliklərin  maliyyə  zəmanəti  kimi  çıxış  edir. 

Fyuçers kontraktlarının tarixi sələfi Forvard kontraktlarıdır. 

9)  Svop.  Müəyyən  edilmiş  şərtlərlə  gələcəkdə  ödəmələrin  mübadiləsi 

haqqında  iki  tərəf  arasında  bağlanılan  razılaşmadır.    Svop  üzrə  mübadilə  obyekti 

kimi  dəyişməz  və  dəyişən  faiz  dərəcəli  borc  öhdəlikləri  (faiz  svopları),  valyuta 

vəsaitləri  və  valyuta  faizləri  (valyuta  svopları),  həcmi  müəyyən  əmtəənin 

qiymətindən  asılı  olan  dəyişməz  və  dəyişən  ödəmələr  (əmtəə  svopu)  çıxış  edə 

bilər.  XX  əsrin  80-ci  illərində  dinamik  fəaliyyət  göstərən  beynəlxalq  svop  bazarı 

formalaşmışdır.  Faiz  svop  əməliyyatlərı  xüsusilə  böuük  vüsət  almış,  artıq  90-cı 

illərin əvvəllərində onun həcmi 3 trilyon dollardan çox olmuşdur ki, bu da valyuta 

svopları  bazarının  dövriyyəsindən  təxminən  3  dəfə  artıqdır.  Müasir  dövrdə  svop 

dilerlərinin beynəlxalq assosiasiyası da yaradılmışdır. 

10)  Varrant.  ngilis  sözü  olub  (warrant)  vəkalət,  ixtiyar,  səlahiyyət 

deməkdir. Varrant anlayışı iki məna verir. Birincisi, sertifikat olmaqla bu sertifikatı 

saxlayana  müəyyən  müddət  ərzində  və  ya  müddətsiz  razılaşdırılmış  qiymətə 

qiymətli  kağızlar  almaq  hüququnu  verən  sənəddir.  Yəni,  Varrant  əsas  qiymətli 

kağızların buraxılışı ilə birgə yaranmaqla sahibinə təyin edilmiş qiymətlə müəyyən 

müddət ərzində qiymətli kağız almaq hüququ verir.  

kincisi  isə,  anbar  şəhadətnaməsi  olmaqla  müəyyən  malın  saxlamaq  üçün 

qəbul  edilməsini  təsdiqləyən  sənəddir.  Yəni,  varrant  əmtəələri  saxlamaqdan  ötrü 

anbara təhvil verildikdə tərtib olunan girov şəhadətnaməsi kimi də çıxış edə bilər. 

 

 

1.3.

  Qiymətli kağızlar bazarının infrastrukturu və dünya təcrübəsi 

 

Dünya  təcrübəsində  formalaşan  qiymətli  kağızlar  bazarının  2  modeli  var: 

«Avropa»  və  «Amerika»  modelləri.  Bu  modellər  əsasən  bazarda  iştirak  edən 

peşəkar  iştirakçıların  fəaliyyət  növləri  ilə  fərqləndirilir.  «Avropa»  modelində 

bazarda əsasən kredit təşkilatları və məhdud bank fəaliyyəti ilə məşğul olan digər 

təşkilatlar  iştirak  edir.  «Amerika»  modelində  isə  peşəkar  iştirakçılar  qismində 

---